ترکیه به طور فزاینده ای در حال ترسیم مسیری منحصر به فرد در روابط بین الملل است و اغلب تصمیم می گیرد تا به ضرب طبل خود حرکت کند. این امر در جریان رای گیری در سازمان ملل متحد در 14 دسامبر 2022، زمانی که مجمع عمومی قطعنامه ای را در حمایت از نظم اقتصادی بین المللی جدید تصویب کرد، مشهود بود. در حالی که 123 کشور عضو، عمدتاً از آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین، رای موافق و 50 کشور رای مخالف دادند، ترکیه رای ممتنع داد که بر موضع روشنی در مورد سیاست خارجی این کشور تاکید می کند که با تقسیمات مختلف جهانی در تضاد است.
در سپتامبر 2024، ترکیه با اعلام پیشنهاد خود برای پیوستن به بریکس پلاس، که نقطه عطف مهمی در استراتژی دیپلماتیک این کشور بود، بسیاری را شگفت زده کرد. اقدام یکی از اعضای ناتو برای عضویت در گروهی که از لحاظ تاریخی به عنوان رقیب سلطه غرب تلقی می‌شود، بر تغییر عمیق‌تری در اهداف و اتحادهای سیاست خارجی ترکیه تاکید می‌کند. بریکس که در اصل متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی بود، به عنوان مخالف نظم جهانی تحت رهبری غرب تلقی می‌شود و علاقه ترکیه به این گروه را به یک موضوع مهم ژئوپلیتیکی تبدیل می‌کند.
موقعیت منحصر به فرد ترکیه: بین شرق و غرب
موقعیت جغرافیایی ترکیه همواره این کشور را چه از نظر فیزیکی و چه از نظر دیپلماتیک بر سر دوراهی قرار داده است. این کشور در دو قاره اروپا و آسیا واقع شده است که به آن مزیت استراتژیک در سیاست بین‌الملل می‌دهد. با این حال، سیاست خارجی آن اغلب منعکس کننده این اقدام متعادل کننده است، همانطور که در عضویت آن در ناتو و تمایل تاریخی آن برای پیوستن به اتحادیه اروپا (EU) دیده می شود. با این حال، درخواست سپتامبر 2024 برای بریکس پلاس نشان می دهد که آنکارا ممکن است در حال تجدید نظر در مورد چگونگی دنبال کردن اهداف سیاست خارجی خود باشد – احتمالاً از اتکا به نهادهای غربی دور می شود.
پیشنهاد ترکیه برای بریکس پلاس به چند دلیل قابل توجه است. ناتو که مدت‌ها سنگ بنای اتحاد نظامی غرب به حساب می‌آمد، اساساً با اصول اصلی برجام در تضاد است. بریکس، که در سال 2006 تأسیس شد، با هدف نمایندگی از منافع کشورهای در حال توسعه، به چالش کشیدن مکانیسم های حاکمیت جهانی مستقر تحت سلطه غرب، انجام شد. ریاست این سازمان بر روسیه در سال 2024، کشوری که در حال حاضر در جنگ با اوکراین و تحت تحریم های گسترده ناتو قرار دارد، وضعیت را پیچیده تر می کند.
با وجود این پیچیدگی ها، تصمیم ترکیه برای عضویت در بریکس پلاس گویای نارضایتی این کشور از غرب است. همانطور که سیاست خارجی ترکیه مستقل تر می شود، نشان دهنده تمایل این کشور برای تعامل با قدرت های جهانی در حال ظهور و اقتصادهای نوظهور در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین است که فرصت های اقتصادی و دیپلماتیک متنوعی را ارائه می دهند.
علاقه ترکیه به بریکس ناگهانی نیست. قبلاً در سال 2018، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در اجلاس بریکس در آن سال شرکت کرد و نسبت به ایده پیوستن به این گروه ابراز آمادگی کرد. در حالی که چندین سال طول کشید تا ترکیه منافع خود را رسمی کند، زمینه ژئوپلیتیکی سال 2024 زمان بندی را مناسب کرد.
سیاست خارجی ترکیه در دوران اردوغان با تمایل به ارتقای این کشور به جایگاه یک قدرت متوسط مشخص شد. او اغلب به دنبال برقراری تعادل بین شرق و غرب بود، اما ناامیدی او از محدودیت های تحمیل شده توسط نهادهای غربی به طور فزاینده ای آشکار شد. برای مثال، تلاش های ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا طولانی و با چالش هایی همراه بوده است. با وجود توافقات تجاری و همکاری نظامی متعدد از طریق ناتو، اتحادیه اروپا پیوسته از عضویت کامل ترکیه جلوگیری کرده است. تا حدی، این نشان‌دهنده تردید گسترده‌تر در اروپا در مورد پذیرش یک کشور غیرسفیدپوست با اکثریت مسلمان است، به‌ویژه در فضای سیاسی که به طور فزاینده‌ای توسط پوپولیسم راست افراطی تعریف می‌شود.
ترکیه با بیش از 85 میلیون نفر، در صورت عضویت در اتحادیه اروپا، از آلمان پیشی خواهد گرفت و به عنوان پرجمعیت ترین کشور اتحادیه اروپا پیشی خواهد گرفت. این امر ترکیه را به یک بازیگر کلیدی در حکمرانی اروپا تبدیل می کند و به آن نفوذ قابل توجهی در نهادهایی مانند کمیسیون اروپا و پارلمان اروپا می دهد. با این حال، در بحبوحه رشد احساسات ضد مهاجر در اروپا، و همچنین تضاد فرهنگی بین این کشور عمدتا مسلمان و اروپای سنتی «سفیدپوست و مسیحی»، چشم انداز عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا تیره تر از همیشه به نظر می رسد.
ناامیدی از سلطه غرب
ترکیه جدای از مبارزه با اتحادیه اروپا، با دیگر قدرت های غربی به ویژه ایالات متحده نیز درگیر شده است. در سال های اخیر، روابط بین آنکارا و واشنگتن، به ویژه در زمینه تدارکات دفاعی، پیچیده بوده است. یک نقطه اختلاف قابل توجه در سال 2019 رخ داد، زمانی که ترکیه سامانه دفاع ضد موشکی اس-400 روسیه را خریداری کرد. این اقدام خشم متحدان ناتو را برانگیخت و ایالات متحده را وادار کرد که ترکیه را از دریافت جت های جنگنده F-35 منع کند. این مناقشه بر ناامیدی ترکیه از موقعیتش در نظم جهانی تحت سلطه غرب تاکید کرده است.
ترکیه مدت‌هاست که به دلیل محدودیت‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی که در روابطش با کشورهای غربی ایجاد شده است، احساس محدودیت می‌کند. دولت اردوغان با استناد به ساختار شورای امنیت سازمان ملل، که در آن پنج عضو دارای حق وتو – ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، چین و روسیه – قدرت نامتناسبی دارند، شکایت کرده است که نقش برجسته‌تری در امور بین‌الملل ندارد. . اردوغان بارها خواستار اصلاحات در این سیستم شده است و استدلال می کند که این سیستم دیگر واقعیت های ژئوپلیتیک قرن بیست و یکم را منعکس نمی کند.
با وجود این نارضایتی ها، ترکیه همچنان روابط خود را با غرب حفظ می کند. این کشور همچنان یکی از اعضای کلیدی ناتو است و بیشتر تجارت آن همچنان از طریق بازارهای اروپایی که مقصد اصلی صادرات آن باقی مانده اند، انجام می شود. با این حال، به نظر می‌رسد آنکارا به خوبی می‌داند که جهان در مسیری متفاوت حرکت می‌کند – مسیری که به طور فزاینده‌ای بر شرق متمرکز شده و آسیا به عنوان یک قدرت اقتصادی و دیپلماتیک جدید در حال ظهور است.
درخواست ترکیه برای پیوستن به BRICS Plus با این نظم جهانی در حال تغییر است. همانطور که خود اردوغان در سپتامبر 2024 اشاره کرد، آینده ترکیه در توسعه روابط هم با شرق و هم با غرب است. پیوستن به بریکس به ترکیه بستر جدیدی برای دستیابی به این هدف می دهد و به این کشور اجازه می دهد روابط اقتصادی و دیپلماتیک خود را با برخی از تاثیرگذارترین کشورهای در حال توسعه جهان تقویت کند.
از زمان آغاز به کار در سال 2006، BRICS پیشرفت قابل توجهی داشته است. آنچه که به عنوان ائتلاف سست متشکل از چهار کشور – برزیل، روسیه، هند و چین- آغاز شد، در سال 2010 گسترش یافت و آفریقای جنوبی را نیز در بر گرفت و تا سال 2024 به یک گروه بین المللی بزرگ تبدیل شد. این گروه که اکنون به عنوان بریکس پلاس شناخته می شود، در سال 2024 از مصر، اتیوپی، ایران و امارات متحده عربی استقبال کرده است، در حالی که عربستان سعودی همچنان به بررسی دعوت نامه ای که در سال 2023 دریافت کرده است. بریکس با عضویت تقریباً نیمی از جمعیت جهان و سهم قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی و تجارت جهانی، خود را به عنوان بازیگری جدی در صحنه جهانی معرفی کرده است.
اقتصاد بریکس از چند جهت مکمل اقتصاد ترکیه است. برای مثال روسیه بزرگترین تامین کننده گاز طبیعی ترکیه است که حدود نیمی از کل واردات این کشور را تامین می کند. ابتکار کمربند و جاده چین همچنین ترکیه را به عنوان یک مرکز مهم برای اتصال شرق آسیا به اروپا قرار می دهد، نقشی که در صورت پیوستن ترکیه به بریکس پلاس احتمالاً گسترش خواهد یافت.
علاوه بر این، عضویت در بریکس به ترکیه بستر دیپلماتیک گسترده تری برای ابراز نارضایتی های خود از غرب و فشار برای اصلاحات در ساختار حکومت جهانی می دهد. آنکارا، مانند بسیاری دیگر از کشورهای جنوب جهانی، احساس می کند که توسط قدرت های غربی به حاشیه رانده شده است و برجام را فرصتی برای شکل دادن به نظم جهانی عادلانه تر می بیند.
الحاق ترکیه به بریکس پلاس ممکن است نقطه عطفی در سیاست جهانی باشد. کیشور محبوبانی، دیپلمات سنگاپوری، زمانی مدعی شد که «قرن آسیایی» در 13 مارس 2015 آغاز شد، زمانی که بریتانیا درخواست پیوستن به بانک سرمایه گذاری و زیرساخت آسیا را به رغم مخالفت های آمریکا داد. با همین منطق، تلاش ترکیه برای پیوستن به بریکس را می‌توان به‌عنوان نشانه‌ای از تغییر بزرگ‌تر به سوی جهانی چندقطبی دانست که در آن سلطه غرب دیگر امری مسلم نیست.
در حالی که ترکیه به ناتو متعهد است و روابط تجاری خود با اروپا را حفظ می کند، تصمیم این کشور برای پیگیری عضویت در بریکس نشان دهنده این است که آینده در ایجاد اتحادهای جدید در سراسر جهان است. از آنجایی که جهان بیشتر به هم متصل می شود و کمتر غرب محور می شود، ترکیه نقش کلیدی در شکل دادن به نظم جدید بین المللی ایفا خواهد کرد. اینکه آیا عضویت آن در بریکس پذیرفته خواهد شد یا نه باید دید، اما یک چیز واضح است: ترکیه دیگر راضی به ماندن در سیستم جهانی تحت سلطه غرب نیست.