مفهوم استراتژی هند و اقیانوس آرام در سال های اخیر به ویژه در میان قدرت های بزرگ جهانی اهمیت قابل توجهی پیدا کرده است. این استراتژی به یک چارچوب یکپارچه ژئوپلیتیکی و اقتصادی اشاره دارد که اقیانوس هند و اقیانوس آرام را در بر می گیرد و بر پیوستگی مناطق تأکید دارد. کشورهایی مانند ایالات متحده، ژاپن، استرالیا و هند راهبردهای هند و اقیانوس آرام را برای ارتقای ثبات، امنیت و رفاه در این مناطق مهم استراتژیک اتخاذ کرده اند. تمرکز این استراتژی‌ها اغلب حول ایجاد نظمی آزاد، باز و مبتنی بر قوانین، ایجاد تعادل بین نفوذ کشورهایی مانند چین است که در حال گسترش قلمرو خود در این آب‌ها هستند.
اصطلاح “منطقه هند و اقیانوس آرام” در فرهنگ واژگان روابط بین الملل نسبتاً جدید است و در اوایل قرن بیست و یکم مورد توجه قرار گرفت. با این حال، ایده اتصال اقیانوس هند و اقیانوس آرام به قرن ها قبل برمی گردد، با مسیرهای تجاری دریایی که تمدن های سراسر آسیا، آفریقا و خاورمیانه را به هم متصل می کند. امپراتوری بریتانیا در دوران اوج استعمار خود اهمیت استراتژیک کنترل اقیانوس هند و اقیانوس آرام را برای مزیت تجاری و نظامی درک کرد. تجدید حیات مدرن مفهوم هند-اقیانوس آرام عمدتاً ناشی از درک این موضوع بوده است که این مناطق از طریق تجارت، نگرانی‌های امنیتی و پویایی‌های ژئوپلیتیکی به‌ویژه در مواجهه با قدرت‌های رو به رشدی مانند چین و هند به هم مرتبط هستند.
استراتژی هند و اقیانوس آرام
عوامل متعددی کشورها را به اتخاذ استراتژی هند و اقیانوس آرام وادار کرده است. یکی از عوامل کلیدی ظهور چین به عنوان یک قدرت منطقه ای و جهانی است که باعث نگرانی همسایگان و جامعه بین المللی شده است. قاطعیت چین در دریای چین جنوبی، همراه با طرح کمربند و جاده، نگرانی‌هایی را در مورد نیات و پتانسیل پکن برای تسلط بر منطقه افزایش داده است. علاوه بر این، استراتژی هند-اقیانوس آرام با هدف مبارزه با تهدیدات امنیتی غیرسنتی مانند تروریسم، دزدی دریایی و قاچاق انسان که در این فضاهای دریایی وسیع رایج است، است. علاوه بر این، ملاحظات اقتصادی نقش مهمی ایفا می کنند زیرا منطقه هند و اقیانوس آرام خانه برخی از مهم ترین خطوط دریایی جهان است که تجارت جهانی و تامین انرژی را تسهیل می کند.
- ایالات متحده و استراتژی هند و اقیانوس آرام آن
ایالات متحده پیشرو در ترویج استراتژی هند و اقیانوس آرام بوده است. در دولت ترامپ، ایالات متحده رسماً اصطلاح “منطقه هند و اقیانوس آرام” را در گفتمان امنیت ملی پذیرفت و جایگزین اصطلاح سنتی “منطقه آسیا و اقیانوسیه” شد. این تغییر نشان دهنده یک چشم انداز استراتژیک گسترده تر است که هند را به عنوان یک شریک کلیدی شامل می شود. هدف راهبرد هند و اقیانوس آرام ایالات متحده تضمین یک منطقه آزاد و باز، حمایت از قوانین بین المللی و توسعه همکاری امنیتی با متحدان و شرکا است. رویکرد واشنگتن بر اهمیت نظم مبتنی بر قوانین، آزادی دریانوردی و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات، مقاومت در برابر هرگونه تلاش برای تغییر وضعیت موجود از طریق اجبار یا زور تأکید می کند. - چشم انداز ژاپن از منطقه هند و اقیانوس آرام
ژاپن، یک قدرت دریایی با منافع قابل توجه در منطقه هند و اقیانوس آرام، چشم انداز خود را برای این منطقه نیز بیان کرده است. نخست وزیر سابق شینزو آبه یکی از حامیان اصلی مفهوم آزاد و باز هند و اقیانوس آرام (FOIP) بود. استراتژی FOIP ژاپن نزدیک به استراتژی ایالات متحده است و بر ترویج نظم مبتنی بر قوانین، آزادی ناوبری و ارتباطات تمرکز دارد. توکیو یک منطقه باثبات هند و اقیانوس آرام را برای امنیت اقتصادی خود ضروری می بیند و مایل به تقویت روابط با دیگر قدرت های منطقه مانند هند و استرالیا است. ژاپن همچنین بر اهمیت کمک های توسعه، سرمایه گذاری زیرساختی و ظرفیت سازی در جنوب شرقی آسیا و منطقه اقیانوس هند برای ارتقای ثبات و رفاه تاکید کرد. - نقش هند در استراتژی هند و اقیانوس آرام
موقعیت جغرافیایی هند آن را به یک بازیگر اصلی در هر استراتژی هند و اقیانوس آرام تبدیل می کند. از نظر تاریخی، هند اقیانوس هند را به عنوان حیاط خلوت استراتژیک خود می نگریست و نسبت به تأثیرات خارجی در منطقه محتاط بود. با این حال، تغییر چشم‌انداز ژئوپلیتیکی و ظهور چین، دهلی نو را تشویق کرده است تا نقش فعال‌تری در منطقه هند و اقیانوس آرام داشته باشد. سیاست شرق هند، که به دنبال تقویت روابط اقتصادی و استراتژیک با آسیای جنوب شرقی است، با استراتژی هند و اقیانوس آرام آن همسو است. هند همچنین تعامل با شرکای کلیدی منطقه ای از جمله ایالات متحده، ژاپن و استرالیا را از طریق مکانیسم هایی مانند چهار کشور، گفتگوی امنیتی چهار کشور با هدف تضمین منطقه آزاد و باز هند و اقیانوس آرام، عمیق تر کرده است. - پیش بینی هند و اقیانوس آرام استرالیا
استرالیا که توسط اقیانوس های هند و اقیانوس آرام احاطه شده است، به طور طبیعی استراتژی هند و اقیانوس آرام را پذیرفته است. رویکرد کانبرا ناشی از نیاز به تضمین ثبات منطقه، حفاظت از منافع اقتصادی و حفظ اتحادهای قوی، به ویژه با ایالات متحده است. کتاب سفید سیاست خارجی استرالیا در سال 2017 رسماً مفهوم هند و اقیانوس آرام را پذیرفت و بر اهمیت نظم مبتنی بر قوانین و نقش نهادهای چندجانبه در رسیدگی به چالش‌های منطقه‌ای تأکید کرد. استرالیا همچنین متعهد به افزایش قابلیت‌های دفاعی خود و تقویت همکاری امنیتی با شرکای منطقه‌ای برای مقابله با تهدیدات نوظهور و حفظ توازن قدرت در منطقه هند و اقیانوس آرام است. - نقش آسه آن در منطقه هند و اقیانوس آرام
انجمن کشورهای جنوب شرقی آسیا (آسه آن) با توجه به موقعیت مرکزی آن و منافع متنوع کشورهای عضو، نقشی کلیدی در استراتژی هند و اقیانوسیه ایفا می کند. آسه آن دیدگاه خاص خود را از منطقه هند و اقیانوس آرام دارد که بر فراگیر بودن، همکاری و احترام به قوانین بین المللی تاکید دارد. چشم انداز هند و اقیانوس آرام آسه آن (AOIP) با هدف ترویج گفتگو، یکپارچگی اقتصادی و توسعه پایدار است. رویکرد آسه آن محتاطانه تر است و سعی می کند منافع قدرت های بزرگ را متعادل کند و در عین حال جایگاه مرکزی خود را در امور منطقه ای حفظ کند. این چشم انداز منعکس کننده نگرانی برخی از اعضای آسه آن است که آنها خود را در آتش متقابل رقابت قدرت های بزرگ خواهند دید.
دیدگاه چین در مورد استراتژی هند و اقیانوس آرام
چین به استراتژی هند و اقیانوسیه مشکوک است و آن را تلاشی برای مهار رشد و نفوذ خود می داند. پکن از مفهوم هند و اقیانوس آرام به عنوان یک ذهنیت جنگ سرد که به دنبال ایجاد تفرقه و اتحاد علیه چین است، انتقاد کرده است. در پاسخ، چین ابتکار کمربند و جاده خود را دو برابر کرده است و سرمایه گذاری زیرساختی و روابط اقتصادی را در آسیا، آفریقا و اروپا گسترش داده است. چین همچنین حضور نظامی خود را در دریای چین جنوبی و اقیانوس هند افزایش داده است که نشان دهنده عزم این کشور برای حفظ منافع خود در این مناطق است. اقدامات قاطعانه پکن، به نوبه خود، عزم کشورهای هند و اقیانوس آرام را برای همکاری در مسائل امنیتی و اقتصادی تقویت کرد.
جنبه های اقتصادی استراتژی هند و اقیانوس آرام
جنبه اقتصادی استراتژی هند و اقیانوسیه نیز از اهمیت کمتری برخوردار نیست، زیرا این منطقه مرکز تجارت و سرمایه گذاری جهانی است. منطقه هند و اقیانوس آرام برخی از اقتصادهای جهان را در بر می گیرد که سریع ترین رشد را دارند و فرصت های قابل توجهی برای تجارت و سرمایه گذاری ارائه می دهند. کشورهایی که از استراتژی هند و اقیانوس آرام حمایت می کنند به دنبال ارتقای ارتباط اقتصادی، تجارت آزاد و توسعه پایدار هستند. ابتکاراتی مانند شبکه نقطه آبی، به رهبری ایالات متحده، ژاپن و استرالیا، با هدف ایجاد جایگزینی برای ابتکار کمربند و جاده چین با ترویج توسعه زیرساخت های با کیفیت بالا. بعد اقتصادی نیز شامل تلاش برای تقویت قراردادهای تجاری منطقه ای، بهبود اتصال دیجیتال و ایجاد زنجیره تامین پایدار است.
چالش های امنیتی در منطقه هند و اقیانوس آرام
منطقه هند و اقیانوس آرام با تعدادی چالش امنیتی مواجه است که بر نیاز به یک استراتژی منسجم تاکید می کند. مناقشات سرزمینی، مانند اختلافات در دریای چین جنوبی، تهدیدی جدی برای ثبات منطقه است. گسترش سلاح های هسته ای و فناوری موشکی در کره شمالی همچنان یک مشکل جدی است. علاوه بر این، تهدیدات امنیتی غیر سنتی، از جمله دزدی دریایی، تروریسم و ماهیگیری غیرقانونی، نیازمند تلاش های هماهنگ بین کشورهای منطقه است. هدف راهبرد هند و اقیانوسیه مقابله با این چالش ها از طریق ارتقاء امنیت دریایی، اشتراک اطلاعات و همکاری دفاعی است. کشورهایی مانند ایالات متحده، ژاپن، هند و استرالیا تمرین‌های دریایی مشترکی را برای افزایش قابلیت همکاری و نشان دادن تعهد خود به امنیت منطقه برگزار کرده‌اند.
نهادهای چندجانبه با فراهم کردن بسترهایی برای گفتگو، همکاری و حل مناقشه نقش مهمی در پیشبرد استراتژی هند و اقیانوسیه ایفا می کنند. سازمان‌هایی مانند اجلاس سران آسیای شرقی (EAS)، مجمع منطقه‌ای آسه‌آن (ARF) و انجمن اقیانوس هند (IORA) تعامل بین کشورهای منطقه را ترویج می‌کنند و به مسائل مشترک می‌پردازند. چهارگانه، اگرچه یک اتحاد رسمی نیست، اما به عنوان مکانیزمی برای دموکراسی های همفکر برای هماهنگ کردن تلاش های خود در منطقه هند و اقیانوس آرام عمل می کند. این موسسات به ایجاد اعتماد، افزایش شفافیت و ترویج نظم مبتنی بر قوانین کمک می‌کنند و تضمین می‌کنند که منطقه هند و اقیانوس آرام پایدار و موفق باقی می‌ماند.
منطقه هند و اقیانوس آرام مستعد بلایای طبیعی مانند زلزله، سونامی و طوفان است که می تواند اثرات مخربی بر زندگی و اقتصاد مردم داشته باشد. یکی از اجزای مهم استراتژی هند و اقیانوس آرام، تاکید بر کمک های بشردوستانه و امداد رسانی در بلایا (HADR) است. کشورهای منطقه به طور فزاینده ای در ابتکارات HADR، اجرای تمرین های مشترک، به اشتراک گذاری بهترین شیوه ها و ایجاد قابلیت های پاسخگویی همکاری می کنند. ایالات متحده، ژاپن، هند و استرالیا، در میان دیگران، فعالانه در تلاش‌های منطقه‌ای امدادرسانی در بلایای طبیعی مشارکت دارند و تعهد خود را به ارائه کمک‌های به موقع و مؤثر در طول یک بحران نشان می‌دهند.
با توجه به تنوع زیستی غنی منطقه و وابستگی بسیاری از جوامع به اکوسیستم های دریایی و ساحلی، پایداری زیست محیطی جنبه مهمی از استراتژی هند و اقیانوس آرام است. صید بیش از حد، آلودگی دریا و تغییرات آب و هوایی تهدیدهای قابل توجهی برای محیط زیست منطقه هند و اقیانوس آرام است. کشورهای حامی استراتژی هند-اقیانوس آرام بر نیاز به تمرین توسعه پایدار، حفظ منابع دریایی و مبارزه با تغییرات آب و هوایی تاکید دارند. تلاش‌های مشترکی مانند طرح مثلث مرجانی و کمیسیون اقیانوس هند با هدف حفاظت از میراث طبیعی منطقه و تضمین پایداری بلندمدت منابع آن است.
استراتژی هند و اقیانوس آرام یک رویکرد یکپارچه برای حل مسائل پیچیده ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیتی است. این استراتژی با تاکید بر پیوستگی اقیانوس‌های هند و آرام، به دنبال ارتقای ثبات، رفاه و نظم مبتنی بر قوانین در یکی از پویاترین مناطق جهان است. از آنجایی که قدرت‌های بزرگ و ذینفعان منطقه‌ای به شکل‌دهی استراتژی‌های هند-اقیانوس آرام ادامه می‌دهند، آینده منطقه به توانایی آنها در جهت‌یابی منافع رقیب، مدیریت درگیری‌ها و تقویت همکاری بستگی دارد. در نهایت، یک استراتژی موفق هند و اقیانوسیه مستلزم آن است که همه بازیگران منطقه ای متعهد به حفظ ارزش های مشترک، احترام به قوانین بین المللی و همکاری برای آینده ای صلح آمیز و مرفه باشند.