ژئوپلیتیک اصطلاحی است که جغرافیا را با سیاست ترکیب می کند و نشان می دهد که چگونه فضای فیزیکی، منابع طبیعی و عوامل جمعیتی بر چشم انداز سیاسی تأثیر می گذارد. خود این کلمه از یونانی “geo” (زمین) و “politika” (امور شهر) گرفته شده است. تأثیر عوامل جغرافیایی بر روابط بین‌الملل و پویایی قدرت سیاسی. رفتار استراتژیک کشورها و قدرت جهانی اغلب تعیین کننده دلیل رفتار کشورها در عرصه بین المللی است.
مفهوم ژئوپلیتیک به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم برمی گردد، زمانی که دانشمندانی مانند فردریش راتزل و هالفورد مکیندر پایه های آن را بنا نهادند. راتزل، جغرافی‌دان آلمانی، یکی از اولین کسانی بود که با معرفی ایده‌های “lebensraum” (فضای زندگی) چگونگی تأثیر فضای جغرافیایی بر قدرت یک ملت را بررسی کرد. “نظریه هارتلند” مکیندر، که استدلال می کرد که کنترل خشکی اوراسیا مرکزی (“هارتلند”) کلید تسلط جهانی است، ارتباط بین جغرافیا و سیاست قدرت را بیشتر تقویت کرد. این نظریه‌های اولیه بر اهمیت جغرافیای فیزیکی در شکل‌دهی پویایی‌های سیاسی جهانی تأکید می‌کردند و استراتژی‌های قدرت‌های جهانی را در طول جنگ‌های جهانی و جنگ سرد آگاه می‌کردند.
ژئوپلیتیک و روابط بین‌الملل مدرن
در شرایط مدرن، ژئوپلیتیک همچنان نقش مهمی در شکل‌دهی روابط بین‌الملل ایفا می‌کند. قدرت های جهانی مانند ایالات متحده، چین و روسیه اغلب تصمیمات سیاست خارجی خود را بر اساس ملاحظات جغرافیایی مانند دسترسی به منابع، کنترل مکان های استراتژیک و نیاز به ایمن سازی مسیرهای تجاری استوار می کنند. به عنوان مثال، ابتکار کمربند و جاده چین تنها یک شرکت اقتصادی نیست، بلکه یک استراتژی ژئوپلیتیکی با هدف گسترش نفوذ خود در آسیا، اروپا و آفریقا است. چین با ایجاد زیرساخت ها و ایجاد روابط تجاری به دنبال افزایش دامنه استراتژیک خود و متعادل کردن نفوذ ایالات متحده و دیگر قدرت های غربی است.
جغرافیا یک جنبه اساسی از استراتژی ژئوپلیتیکی است که بر چگونگی رویکرد کشورها به امنیت و منافع اقتصادی خود تأثیر می گذارد. به عنوان مثال، کشورهایی با خطوط ساحلی گسترده مانند ایالات متحده و بریتانیای کبیر از لحاظ تاریخی ناوگان دریایی قوی برای کنترل خطوط دریایی و ایجاد قدرت در سراسر جهان ساخته اند. برعکس، کشورهای محصور در خشکی مانند سوئیس اغلب یک سیاست خارجی بی‌طرف را اتخاذ می‌کنند و بر دفاع تمرکز می‌کنند تا فرافکنی قدرت. رشته‌کوه‌ها، رودخانه‌ها و بیابان‌ها می‌توانند به عنوان موانع طبیعی بر استراتژی دفاعی یک کشور تأثیر بگذارند. موقعیت جغرافیایی همچنین تعیین کننده در دسترس بودن منابع طبیعی است که می تواند مزیت های اقتصادی قابل توجهی برای کشور فراهم کند یا آن را به واردات وابسته کند و روابط خارجی آن را بر این اساس شکل دهد.
توزیع نابرابر منابع طبیعی یک عامل تعیین کننده در ژئوپلیتیک است. نفت، گاز، مواد معدنی و آب به طور نابرابر در سرتاسر جهان توزیع شده‌اند، که باعث می‌شود مناطق غنی از منابع از اهمیت استراتژیک برخوردار شوند. به عنوان مثال، خاورمیانه بخش قابل توجهی از ذخایر نفت جهان را در خود جای داده است که آن را به مرکز توجه ژئوپلیتیک جهانی تبدیل کرده است. رقابت بر سر این منابع می تواند منجر به اتحاد، درگیری و حتی جنگ شود. کشورهایی مانند ایالات متحده در طول تاریخ حضور خود را در خاورمیانه برای تامین منابع انرژی حفظ کرده اند. در همین حال، کنترل روسیه بر عرضه گاز طبیعی به این کشور اهرم قابل توجهی بر اروپا می‌دهد و بر چگونگی تخصیص منابع یک قطعه کلیدی در پازل ژئوپلیتیکی است.
ژئوپلیتیک در عصر جهانی شدن
در عصر جهانی شدن، ژئوپلیتیک به گونه ای تکامل یافته است که ابعاد جدیدی مانند فناوری، تجارت و مسائل زیست محیطی را در بر می گیرد. عصر دیجیتال، جنگ سایبری را به عنوان میدان نبرد جدیدی برای رقابت ژئوپلیتیک معرفی کرده است. اکنون کشورها برای کنترل بر فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، بر افکار عمومی و سیاست‌های دولت در سایر کشورها می‌جنگند. مناقشات تجاری و تحریم های اقتصادی به ابزارهای استراتژی ژئوپلیتیک تبدیل شده اند که تنش های تجاری مداوم بین ایالات متحده و چین نشان می دهد. علاوه بر این، تغییرات اقلیمی چالش‌های ژئوپلیتیک جدیدی را ایجاد می‌کند، زیرا کشورها با تأثیرات افزایش سطح آب دریاها، تغییر الگوهای کشاورزی و مهاجرت پناهندگان آب و هوا دست و پنجه نرم می‌کنند.
ژئوپلیتیک به طور قابل توجهی بر عملکرد و سیاست های نهادهای جهانی مانند سازمان ملل متحد، ناتو و سازمان تجارت جهانی تأثیر می گذارد. این سازمان‌ها اغلب به عرصه‌هایی تبدیل می‌شوند که در آن رقابت‌های ژئوپلیتیکی به نمایش گذاشته می‌شود. برای مثال، شورای امنیت سازمان ملل، که در آن پنج عضو دائمی (ایالات متحده، چین، روسیه، بریتانیا و فرانسه) دارای حق وتو هستند، اغلب منعکس کننده منافع ژئوپلیتیکی این کشورها است. به طور مشابه، گسترش و عملیات ناتو متاثر از نیاز به مقابله با تهدیدات درک شده از سوی کشورهایی مانند روسیه است. ملاحظات ژئوپلیتیکی همچنین قراردادهای تجاری و سیاست های اقتصادی را در سازمان هایی مانند WTO شکل می دهد و بر الگوهای تجارت جهانی تأثیر می گذارد.
ژئوپلیتیک اغلب نقش تعیین کننده ای در درگیری های منطقه ای دارد. برای مثال، خاورمیانه منطقه ای است که در آن منافع ژئوپلیتیکی قدرت های جهانی و منطقه ای به هم نزدیک می شود و به شبکه پیچیده ای از اتحادها و درگیری ها منجر می شود. درگیری اسرائیل و فلسطین، جنگ داخلی در سوریه و تنش‌ها در خلیج فارس همه به منافع ژئوپلیتیکی بازیگران مختلف از جمله ایالات متحده، روسیه، ایران و عربستان سعودی بستگی دارد. به طور مشابه، در آسیا، مناقشه در دریای چین جنوبی به دلیل اهمیت استراتژیک منطقه و در دسترس بودن منابع ارزشمند، تنش‌های ژئوپلیتیکی بین چین و همسایگانش، شامل ایالات متحده را برجسته می‌کند.
با نگاه به آینده، مفهوم ژئوپلیتیک با ظهور چالش ها و فرصت های جدید به تکامل خود ادامه خواهد داد. ظهور قدرت های جدیدی مانند هند و برزیل چشم انداز ژئوپلیتیک جهانی را تغییر خواهد داد. پیشرفت های تکنولوژیکی، به ویژه در هوش مصنوعی و اکتشافات فضایی، ابعاد جدیدی از رقابت ژئوپلیتیکی را باز خواهد کرد. موضوعاتی مانند تغییرات آب و هوایی، امنیت سایبری و سلامت جهانی (همانطور که همه‌گیری کووید-19 نمونه آن است) به طور فزاینده‌ای در کانون گفتمان ژئوپلیتیک قرار خواهند گرفت. چالش پیش روی رهبران جهان، هدایت این چالش‌های پیچیده و به هم پیوسته و در عین حال مدیریت رقابت‌های ژئوپلیتیک سنتی خواهد بود.
ژئوپلیتیک مهمترین چارچوب برای درک روابط بین الملل و پویایی قدرت جهانی است. با تجزیه و تحلیل اینکه چگونه جغرافیا بر تصمیمات و اتحادهای سیاسی تأثیر می گذارد، می توانیم بینشی در مورد رفتار ملت ها و علل اساسی درگیری و همکاری به دست آوریم. با ادامه تغییر جهان، با تغییر موازنه قدرت و مسائل جهانی در حال ظهور، مطالعه ژئوپلیتیک همچنان مرتبط باقی خواهد ماند و به سیاستگذاران، محققان و شهروندان کمک می کند تا تعامل پیچیده بین جغرافیا و سیاست را در صحنه جهانی درک کنند.