روسیه با تاکید بر تمایل خود برای حفظ نفوذ کنترلی در منطقه ناآرام قفقاز، موضعی بحث برانگیز در مورد مذاکرات صلح بین ارمنستان و آذربایجان اتخاذ کرده است. در حالی که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه اخیراً اظهار داشت که مسکو راضی است که به ارمنستان و آذربایجان اجازه دهد تا معاهده صلح خود را تنظیم کنند، اقدامات در صحنه خلاف این را نشان می دهد. نگاهی عمیق تر به وضعیت نشان می دهد که دست مسکو کاملاً غایب نیست، زیرا رویدادهای اخیر نشان می دهد که روسیه به مداخله در سیاست داخلی ارمنستان ادامه می دهد و احتمالاً قدرت تضعیف خود را در منطقه حفظ می کند.
در 18 سپتامبر، مقامات ارمنستان اعلام کردند که یک توطئه کودتای تحت حمایت روسیه را با هدف سرنگونی دولت نخست وزیر نیکول پاشینیان و استقرار یک رهبری دوستدار کرملین در ایروان خنثی کردند. این داستان نشان می دهد که چگونه نفوذ روسیه در ارمنستان، که از لحاظ تاریخی نزدیک اما به طور فزاینده ای دشوار است، در بحبوحه تغییر ژئوپلیتیک در منطقه مورد آزمایش قرار می گیرد. در شرایطی که روند صلح بین ارمنستان و آذربایجان ادامه دارد اما شکننده است، مداخله روسیه لایه‌ای از پیچیدگی را اضافه می‌کند که بر منافع راهبردی گسترده‌تر مسکو تأکید می‌کند.
ادعایی توطئه کودتا
سرویس امنیت ملی ارمنستان (NSS) اعلام کرد که سه فرد مرتبط با توطئه ادعایی روسیه را بازداشت کرده است و جستجو برای یافتن چهار مظنون دیگر ادامه دارد. بر اساس گزارش های اولیه، این گروه از مردان ارمنی برای تشکیل یک گروه مسلح که به عنوان هسته اصلی کودتا برای برکناری پاشینیان، که سیاست های اخیر و تلاش هایش برای فاصله گرفتن از روسیه باعث نارضایتی مسکو شده است، استخدام می کرد. بنا بر گزارش ها، نیروهای استخدام شده برای این توطئه به یک کمپ آموزشی در روسیه فرستاده شدند که به شدت حاکی از ابعاد خارجی این طرح است.
این کودتا نه تنها برای ثبات داخلی ارمنستان، بلکه به این دلیل که نشان دهنده ناامیدی فزاینده روسیه برای حفظ نفوذ در حوزه نفوذ شوروی سابق است، اهمیت دارد. روابط بین ارمنستان و روسیه از زمان مناقشه قره باغ کوهستانی در سال 2020، که در آن نیروهای حافظ صلح روسی مستقر شدند اما نتوانستند صلح پایدار را تضمین کنند، به طور پیوسته بدتر شده است. مقامات ارمنستان بارها ابراز نگرانی کرده اند که مسکو به تعهدات خود برای حفاظت از حاکمیت ارمنستان عمل نمی کند، به ویژه پس از حمله نظامی سریع آذربایجان به منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی در سپتامبر 2023.
موفقیت سرویس امنیت ملی در توقف توطئه نه تنها نشان دهنده صلاحیت روزافزون دستگاه اطلاعاتی ارمنستان است، بلکه بر نگرانی فزاینده در جامعه ارمنستان نیز تأکید می کند. در حالی که ایروان به دنبال تنوع بخشیدن به روابط خارجی خود از طریق نزدیک شدن به غرب است، به نظر می رسد روسیه قصد دارد از یک واژگونی کامل ژئوپلیتیک جلوگیری کند. کودتای نافرجام تنها یکی از مظاهر استراتژی گسترده‌تر مسکو برای جلوگیری از خروج ارمنستان از مدار خود است.
روند صلح قره باغ کوهستانی
در حالی که تنش‌ها بر سر فعالیت‌های مخفی روسیه ادامه دارد، روند صلح گسترده‌تر بین ارمنستان و آذربایجان همچنان متعادل است. با وجود پویایی دشوار، ارمنستان و آذربایجان پیشرفت قابل توجهی در مذاکرات خود داشته اند و نخست وزیر پاشینیان اخیراً اعلام کرده است که دو کشور در مورد 13 مورد از 16 نقطه کلیدی پیش نویس توافقنامه صلح به توافق رسیده اند. اینها شامل چندین موضوع مورد مناقشه سرزمینی و سیاسی است که ریشه دشمنی دیرینه بین دو کشور است.
نکته کلیدی که در جریان مذاکرات اخیر مطرح شد، درخواست آذربایجان از ارمنستان از اصلاح قانون اساسی خود برای به رسمیت شناختن رسمی حاکمیت آذربایجان بر قره باغ است. منطقه ای که برای دهه ها کانون درگیری بین دو کشور بوده است، در پاییز 2023 پس از یک لشکرکشی سریع به طور عمده توسط آذربایجان بازپس گرفته شد. ارمنستان که بسیاری از نفوذ خود را در منطقه از دست داده است، با فشار زیادی برای دادن امتیازات دردناک برای دستیابی به صلح پایدار مواجه است. با این حال، اصلاحیه قانون اساسی که باکو به دنبال آن است، یک مانع سیاسی مهم برای پاشینیان است، زیرا می تواند مخالفان داخلی را شعله ور کند و بی ثباتی سیاسی را بیشتر شعله ور کند.
علاوه بر این، پیشنهاد دولت ارمنستان برای امضای یک توافقنامه صلح جزئی، نهایی کردن نکات قبلاً توافق شده و در عین حال باز گذاشتن سایر موضوعات بحث برانگیز – مانند وضعیت نهایی قره باغ کوهستانی و اختلافات ارضی – برای بحث در آینده، به سرعت توسط آذربایجان رد شد. باکو استدلال می کند که هر توافق صلح باید به طور همزمان به همه مسائل بپردازد تا ثبات و امنیت بلندمدت در منطقه تضمین شود.
کریدور زنگزور و منافع روسیه
موضوع مهم دیگری که مذاکرات صلح را پیچیده می کند، کریدور زنگزور پیشنهادی است، یک مسیر ترانزیتی که سرزمین اصلی آذربایجان را به منطقه نخجوان وصل می کند و از خاک ارمنستان می گذرد. آذربایجان پیگیر این کریدور بود و آن را برای منافع اقتصادی و استراتژیک خود کلیدی می دانست. کریدور زنگزور در ابتدا یکی از موانع اصلی صلح بود، زیرا ارمنستان در برابر واگذاری کنترل این مسیر حیاتی به دلیل ترس از دست دادن حاکمیت بر بخش‌های کلیدی قلمرو خود مقاومت می‌کرد.
با این حال، تحولات اخیر منجر به توافق ارمنستان و آذربایجان برای تعلیق گفتگوها در مورد کریدور زنگزور شده و امکان پیشرفت در سایر زمینه‌های مذاکرات را فراهم می‌کند. با این حال، این اقدام در روسیه با استقبال خوبی مواجه نشد. مسکو خود را به عنوان یک ضامن بالقوه امنیت جاده زنگزور قرار داده است که به آن اجازه می دهد یک پل راهبردی در منطقه حفظ کند. با توجه به اینکه اکنون راهرو مورد بحث نیست، روسیه یک اهرم نفوذ کلیدی در قفقاز جنوبی را از دست داده است و این نگرانی خود را از به حاشیه راندن فزاینده افزایش داده است.
علاقه روسیه به کریدور زنگزور ناشی از تمایل این کشور به کنترل مسیرهای حمل و نقلی است که از قفقاز می گذرد، که هم برای تجارت منطقه ای و هم برای حمل و نقل نظامی حیاتی است. اگر روسیه مسئولیت امنیت کریدور را بر عهده بگیرد، نقشی کلیدی در نظارت و تأثیر بالقوه بر سیاست‌های اقتصادی و امنیتی ارمنستان و آذربایجان خواهد داشت. علاوه بر این، اگر ارمنستان به فشارهای خود به سمت غرب از جمله تعمیق روابط با اتحادیه اروپا و ایالات متحده ادامه دهد، مسکو می تواند از نفوذ خود در کریدور زنگزور برای تحت فشار گذاشتن ایروان استفاده کند.
کاهش نفوذ روسیه و هسته غربی ارمنستان
کاهش نفوذ روسیه در ارمنستان شاید بهترین نمونه با چرخش فزاینده عمومی ایروان به سمت غرب باشد. این تغییر به طور جدی پس از پیروزی های نظامی آذربایجان در قره باغ کوهستانی و شکست روسیه در حمایت کافی از ارمنستان آغاز شد. رهبران ارمنستان، از جمله پاشینیان، آشکارا ارزش سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه (CSTO) را که نتوانسته کمک قابل توجهی به ارمنستان در دوران پرآشوب خود ارائه کند، زیر سوال برده اند.
در حالی که ارمنستان اولویت های سیاست خارجی خود را دوباره ارزیابی می کند، به دنبال تنوع بخشیدن به مشارکت های امنیتی و اقتصادی خود با تمرکز واضح بر تقویت روابط با قدرت های غربی است. این تغییر به دلیل شرایط ژئوپلیتیک گسترده تر، به ویژه جنگ طولانی روسیه در اوکراین، که منابع مسکو را تخلیه کرده و جایگاه بین المللی آن را تضعیف کرده است، تسریع شده است. ارمنستان با درک این موضوع که توانایی روسیه برای نمایش قدرت کاهش یافته است، به دنبال کاهش وابستگی خود به متحد سنتی خود است.
این تغییر در تعامل فزاینده ارمنستان با ناتو و اتحادیه اروپا منعکس شده است. در ژوئیه 2023، ارمنستان مانورهای نظامی مشترکی با ناتو برگزار کرد که نشان دهنده تمایل این کشور برای تعمیق همکاری با نهادهای غربی در زمینه امنیت است. در عین حال، ایروان به دنبال روابط اقتصادی نزدیکتر با اتحادیه اروپا است، به ویژه از طریق ابتکاراتی مانند مشارکت شرقی، که هدف آن ترویج حکومت دموکراتیک و توسعه اقتصادی در کشورهای پس از شوروی است.
حساب روسیه: مداخله یا به حاشیه راندن؟
اقدامات روسیه در ارمنستان – چه از طریق توطئه‌های کودتای مخفیانه یا نارضایتی این کشور از مذاکرات کریدور زنگزور – نشان‌دهنده نگرانی این کشور از از دست دادن نفوذ در منطقه‌ای است که از لحاظ تاریخی حوزه سلطه خود را در نظر گرفته است. مسکو با یک عمل متعادل کننده ظریف در قفقاز روبرو شد. اگرچه ممکن است علناً بگوید که از اینکه ارمنستان و آذربایجان مشکلات خود را به طور مستقل حل کنند راضی است، تلاش های پنهانی آن برای تضعیف دولت پاشینیان نشان می دهد که روسیه آماده نیست به این راحتی کنترل را واگذار کند.
سوال گسترده‌تر برای روسیه این است که چگونه نفوذ خود را در قفقاز جنوبی در بحبوحه تغییر وضعیت ژئوپلیتیکی در حال انجام حفظ خواهد کرد. مسکو با منابعی که در اوکراین مستقر است و قدرت‌های غربی به منطقه نفوذ کرده‌اند، با چشم‌انداز کاهش شهرت مواجه است. نقش تاریخی آن به عنوان دلال مسلط و دلال قدرت منطقه اکنون به چالش کشیده شده است و تاکتیک های سنگین کرملین تنها می تواند ایروان را بیش از پیش از خود دور کند.
از آنجایی که ارمنستان و آذربایجان به مذاکره در مورد شرایط یک توافق صلح بالقوه ادامه می دهند، شبح مداخله روسیه گسترده است. توطئه کودتای مورد حمایت روسیه در ارمنستان یادآور این است که مسکو حتی با تضعیف موقعیت ژئوپلیتیکی خود آماده نیست از نفوذ خود در منطقه چشم پوشی کند. برای ارمنستان، مسیریابی در آینده نیاز به یک اقدام متعادل کننده دقیق دارد – تلاش برای صلح با آذربایجان، در عین حال کنترل فشار روسیه و تعمیق روابط خود با غرب.
راه رسیدن به صلح پایدار در قفقاز هنوز مملو از چالش است. از آنجایی که منطقه در آستانه یک واقعیت ژئوپلیتیکی جدید قرار دارد، اقدامات قدرت های خارجی مانند روسیه به شکل دادن به مسیر آن ادامه خواهد داد. این که آیا ارمنستان با حفظ حاکمیت و امنیت خود در برابر فشار روسیه قادر خواهد بود با موفقیت به سمت غرب بچرخد، یک سوال کلیدی در سال های آینده خواهد بود.