ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه از چشم‌انداز اعمال محدودیت‌هایی بر صادرات انواع مواد خام اصلی مانند اورانیوم، تیتانیوم و نیکل خبر داد. این اقدام به عنوان پاسخی احتمالی به تشدید تحریم ها علیه روسیه توسط کشورهای غربی پس از حمله روسیه به اوکراین تلقی می شود. هدف اصلی این تحریم ها واردات روسیه است، اما محدودیت های صادراتی پیشنهادی نشان می دهد که مسکو در حال بررسی اقدامات تلافی جویانه است.
پوتین روز چهارشنبه در یک نشست آنلاین با مقامات دولتی بر تسلط روسیه بر چندین ماده خام کلیدی تاکید کرد. وی خاطرنشان کرد که “روسیه در ذخایر تعدادی از انواع استراتژیک مواد خام پیشرو است: در گاز طبیعی، تقریبا 22 درصد از ذخایر جهان، در طلا – تقریبا 23٪، در الماس – تقریبا 55٪.” سپس او از نخست وزیر میخائیل میشوستین خواست تا امکان اعمال محدودیت هایی را بر روی انواع خاصی از مواد خامی که روسیه در حجم زیاد به بازار جهانی عرضه می کند، به ویژه اورانیوم، تیتانیوم و نیکل را در نظر بگیرد.
پوتین بر اهمیت مواد خام استراتژیک و نیاز به ارزیابی دقیق تأثیر هرگونه محدودیت صادراتی تأکید کرد. پوتین گفت: “من نمی گویم که این کار باید فردا انجام شود، اما می توان در مورد محدودیت های خاصی برای عرضه به بازار خارجی نه تنها کالاهایی که ذکر کردم، بلکه برخی دیگر را نیز فکر کرد.” وی افزود که این محدودیت ها باید به دقت ارزیابی شوند تا اطمینان حاصل شود که به منافع اقتصادی روسیه لطمه نمی زند.
این پیشنهاد در بحبوحه تحریم های گسترده غرب ارائه شده است که روسیه را از نظر اقتصادی و سیاسی منزوی کرده است. اظهارات پوتین نشان می دهد که مسکو به دنبال راه هایی برای استفاده از ذخایر عظیم منابع طبیعی خود برای جبران اثرات این تحریم ها است.
ذخایر عظیم مواد خام روسیه از دیرباز سنگ بنای قدرت اقتصادی این کشور بوده است. این کشور یکی از بزرگترین تامین کنندگان تعدادی از کالاهای کلیدی از جمله گاز طبیعی، نفت، فلزات و مواد معدنی در جهان است. اشاره پوتین به ذخایر روسیه از گاز طبیعی (22 درصد از ذخایر جهانی)، طلا (23 درصد) و الماس (55 درصد) اهمیت استراتژیک این کشور در زنجیره تأمین جهانی را نشان می دهد.
در مورد اورانیوم، تیتانیوم و نیکل، موقعیت روسیه به ویژه قابل توجه است. بر اساس گزارش انجمن جهانی هسته ای، روسیه در سال 2021 حدود 8 درصد از “منابع تضمین شده منطقی” اورانیوم جهان را در اختیار داشت و تا سال 2020 حدود 45 درصد از ظرفیت غنی سازی اورانیوم جهان را در اختیار داشت. این ارقام تسلط روسیه بر زنجیره تامین انرژی هسته ای را نشان می دهد، جایی که اورانیوم غنی شده برای تامین انرژی راکتورها در سراسر جهان بسیار مهم است.
به طور مشابه، روسیه نقش کلیدی در تامین تیتانیوم، فلزی حیاتی برای صنایع هوافضا، پزشکی و صنعتی ایفا می کند. ویژگی های سبک وزن و استحکام بالا تیتانیوم آن را برای تولید هواپیما، فضاپیما و اجزای مختلف با تکنولوژی بالا ضروری می کند. هر گونه اختلال در صادرات تیتانیوم روسیه می تواند عواقب گسترده ای داشته باشد، به ویژه برای صنعت هوافضای جهانی که به شدت به منابع روسیه وابسته است.
نیکل، یکی دیگر از منابع استراتژیک مورد اشاره پوتین، یک جزء حیاتی در تولید فولاد ضد زنگ است و اهمیت فزاینده ای در تولید باتری خودروهای الکتریکی (EV) دارد. روسیه یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نیکل در جهان است و هر گونه محدودیت در صادرات آن می‌تواند بر بازار رو به رشد خودروهای الکتریکی که در حال حاضر با محدودیت‌های زنجیره تامین دست و پنجه نرم می‌کند، تأثیر بگذارد.
امکان محدود کردن صادرات نشانه آشکاری است که روسیه به ثروت مواد خام خود به عنوان یک ابزار قدرتمند ژئوپلیتیکی نگاه می کند. با کنترل دسترسی به این کالاهای ضروری، روسیه می‌تواند به طور بالقوه کمبودهایی در بازارهای جهانی ایجاد کند، قیمت‌ها را افزایش دهد و بر کشورهایی که به صادرات روسیه وابسته هستند فشار بیاورد.
به عنوان مثال، اورانیوم برای تولید انرژی هسته ای مورد نیاز است و بسیاری از کشورها، از جمله ایالات متحده و کشورهای اروپایی، اورانیوم غنی شده را از روسیه برای سوخت رآکتورهای خود وارد می کنند. در ماه مه 2023، جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده، قانونی را امضا کرد که واردات اورانیوم بدون تابش و با غنای پایین از روسیه را تا سال 2040 ممنوع می کرد، اگرچه معافیت می تواند واردات محدود را تا سال 2028 مجاز کند. با وجود این ممنوعیت، ایالات متحده همچنان به شدت به اورانیوم روسیه وابسته است. بر اساس گزارش مجلس نمایندگان ایالات متحده در دسامبر 2023، ایالات متحده بیش از 20 درصد اورانیوم غنی شده خود را از شرکت هسته ای دولتی روسیه Rosatom و شرکت تابعه آن Tenex وارد می کند.
اگر روسیه محدودیت هایی را بر صادرات اورانیوم اعمال کند، می تواند به طور قابل توجهی تولید انرژی هسته ای را در کشورهایی که به منابع روسیه وابسته هستند مختل کند و آنها را مجبور کند برای یافتن منابع جایگزین تلاش کنند. این امر می تواند منجر به هزینه های انرژی بالاتر و کمبود بالقوه عرضه شود، به ویژه در اروپا، جایی که بسیاری از کشورها در حال حاضر برای حفظ منابع انرژی پایدار پس از محدود کردن واردات گاز طبیعی روسیه تلاش می کنند.
همین منطق در مورد تیتانیوم و نیکل نیز صدق می کند، که هر دو برای صنایع با تکنولوژی بالا ضروری هستند. با محدود کردن دسترسی به این مواد، روسیه می‌تواند زنجیره تامین تولید جهانی را مختل کند و بر صنایع مختلف از هوافضا تا وسایل نقلیه الکتریکی تأثیر بگذارد. این امر فشار بیشتری را بر اقتصادهای غربی وارد می‌کند که در حال حاضر با تورم، بحران‌های انرژی و اختلالات زنجیره تامین ناشی از جنگ در اوکراین دست و پنجه نرم می‌کنند.
در همان جلسه ای که پوتین ایده محدودیت صادرات را بیان کرد، الکساندر کوزلوف، وزیر منابع طبیعی و حفاظت از محیط زیست روسیه، بر لزوم گسترش اکتشافات زمین شناسی برای کشف ذخایر جدید مواد خام تاکید کرد. وی خاطرنشان کرد: تنها 35 درصد از قلمرو خاور دور روسیه و 45 درصد از قلمرو سیبری مورد اکتشاف زمین شناسی قرار گرفته است که نشان می دهد روسیه از پتانسیل منابع بکر قابل توجهی برخوردار است.
کوزلوف به هفت نوع ماده خام – اورانیوم، کروم، منگنز، تیتانیوم، فلورسپار، تنگستن و آلومینیوم – اشاره کرد که روسیه باید در اکتشافات خود به آنها اولویت بدهد. او استدلال کرد که از این منابع می توان برای تقویت موقعیت روسیه در بازارهای جهانی استفاده کرد و به این کشور اجازه داد تا با سایر کشورهای غنی از منابع اتحاد استراتژیک ایجاد کند.
کوزلوف همچنین خاطرنشان کرد که روسیه می تواند از ذخایر مواد خام خود برای ایجاد “ائتلاف مواد خام” با کشورهایی مانند چین و آفریقای جنوبی استفاده کند. به عنوان مثال، روسیه و آفریقای جنوبی با هم 80 درصد از تولید پلاتین و پالادیوم جهان را در اختیار دارند، در حالی که روسیه و چین بر عرضه زغال سنگ و وانادیوم مسلط هستند. آفریقای جنوبی و چین هر دو عضو بلوک بریکس هستند که خود را جایگزینی برای نهادهای اقتصادی تحت سلطه غرب می‌داند.
این اتحادهای مبتنی بر منابع می تواند به روسیه و متحدانش نفوذ قابل توجهی بر بازارهای جهانی کالا بدهد و به آنها اجازه می دهد کشورهای غربی را تحت فشار قرار دهند و اثرات تحریم ها را خنثی کنند. روسیه با همکاری با سایر کشورهایی که دارای ذخایر زیادی از مواد معدنی مهم هستند، می تواند بلوک قدرتمندی ایجاد کند که بتواند زنجیره تامین جهانی را شکل دهد.
اگر روسیه به اعمال محدودیت بر صادرات اورانیوم، تیتانیوم، نیکل یا سایر مواد خام کلیدی ادامه دهد، می تواند به طور جدی بر بازارهای جهانی تأثیر بگذارد. بسیاری از صنایع، به ویژه در غرب، برای تولید کالاهای ضروری به شدت به صادرات روسیه وابسته هستند. هرگونه اختلال در عرضه این مواد احتمالاً منجر به افزایش قیمت، کمبود عرضه و تاخیر در تولید خواهد شد.
در بخش انرژی هسته ای، کشورهایی که برای رآکتورهای خود به اورانیوم روسیه وابسته هستند، با مشکلات فوری مواجه خواهند شد. ایالات متحده علیرغم تلاش برای کاهش وابستگی خود به سوخت هسته ای روسیه، همچنان بخش قابل توجهی از اورانیوم غنی شده خود را از روسیه وارد می کند. کشورهای اروپایی که بسیاری از آنها در حال حاضر به دلیل از دست دادن گاز طبیعی روسیه دچار بحران انرژی هستند، به ویژه در برابر هرگونه اختلال در عرضه اورانیوم یا سایر مواد حیاتی آسیب پذیر خواهند بود.
صنعت هوافضا نیز تحت تأثیر محدودیت های صادرات تیتانیوم قرار خواهد گرفت. روسیه تامین کننده کلیدی تیتانیوم برای هواپیماسازان بزرگ مانند بوئینگ و ایرباس است و هر گونه اختلال در زنجیره تامین می تواند تولید را به تاخیر بیاندازد و هزینه ها را افزایش دهد. این، به نوبه خود، می‌تواند بر صنعت هواپیمایی جهانی که در حال حاضر با تأثیر مالی همه‌گیری کووید-۱۹ دست و پنجه نرم می‌کند، تأثیر داشته باشد.
بازار خودروهای الکتریکی که انتظار می‌رود در سال‌های آینده به سرعت رشد کند، می‌تواند تحت تأثیر محدودیت‌های صادرات نیکل نیز قرار گیرد. نیکل یکی از اجزای کلیدی باتری‌های مورد استفاده در خودروهای الکتریکی است و هرگونه اختلال در عرضه می‌تواند انتقال به منابع انرژی پاک‌تر را کندتر کند.
پیشنهاد پوتین برای اعمال محدودیت بر صادرات اورانیوم، تیتانیوم، نیکل و سایر مواد خام استراتژیک، سیگنال واضحی از آمادگی روسیه برای استفاده از منابع طبیعی خود در پاسخ به تحریم های غرب است. در حالی که چنین محدودیت‌هایی اجتناب‌ناپذیر هستند، تنها این فکر نگرانی‌هایی را در مورد اختلالات احتمالی در زنجیره‌های تامین جهانی و تأثیر گسترده‌تر بر صنایع مختلف از انرژی گرفته تا هوافضا ایجاد کرده است.
با ادامه بن بست ژئوپلیتیکی بین روسیه و غرب، نقش مواد خام در شکل دادن به آینده بازارهای جهانی به طور فزاینده ای آشکار می شود. تسلط روسیه در عرضه کالاهای کلیدی به این کشور اهرم قابل توجهی می دهد و هر اقدامی برای محدود کردن صادرات می تواند عواقب گسترده ای برای اقتصاد جهانی داشته باشد. ماه‌های آینده برای تعیین اینکه آیا روسیه تصمیم به پیشبرد این استراتژی می‌گیرد و بقیه جهان چگونه واکنش نشان خواهند داد، بسیار مهم خواهد بود.