هند خود را در موقعیت حساس ایجاد توازن در شراکت استراتژیک خود با کشورهای کلیدی می یابد و در عین حال از پیچیدگی های دیپلماسی جهانی عبور می کند. در بحبوحه تنش‌های ژئوپلیتیکی فزاینده – از خاورمیانه تا شرق اروپا – توانایی هند برای حفظ روابط خوب با طرف‌های درگیر، رویکرد منحصربه‌فرد آن را به سیاست خارجی نشان می‌دهد. نمونه اخیر این اقدام متعادل کننده زمانی نشان داده شد که نیروی دریایی هند تمریناتی را در ایران انجام داد و در میان حملات موشکی ایران به اسرائیل خواستار صلح شد.
در لحظه‌ای دراماتیک که بر موازنه‌سازی هند در اتحادهایش تاکید می‌کند، کشتی‌های نیروی دریایی هند، از جمله INS Tir و INS Shardul، در تاریخ 2 اکتبر 2024 در بندرعباس ایران پهلو گرفتند. این کشتی‌ها در تمرین‌های دریایی مشترک با نیروهای ایرانی در خلیج فارس شرکت خواهند کرد. در خلیج فارس، اقدامی که بر اهمیت همکاری هند و ایران تاکید دارد. این مشارکت به ویژه برای منافع استراتژیک و اقتصادی هند مهم است زیرا ایران به عنوان دروازه آسیای مرکزی عمل می کند و یک پیوند حیاتی برای عبور مطمئن واردات انرژی از خلیج فارس فراهم می کند.
با این حال، این نبرد دریایی در یک زمان حساس و با تجدید درگیری در خاورمیانه رخ می دهد. در اول اکتبر، ایران حدود 200 موشک به سمت اسرائیل شلیک کرد که اکثر آنها رهگیری یا ناپدید شدند. این حادثه تنش ها را در منطقه تشدید کرد و ایالات متحده را واداشت تا نیروهای نظامی بیشتری را در خاورمیانه مستقر کند. برای هند، که برای روابط خود با اسرائیل و ایران ارزش قائل است، این یک آزمون مهم برای هوش دیپلماتیک آن است.
در واکنش به تشدید درگیری ها، نارندرا مودی، نخست وزیر هند از بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل خواستار خویشتن داری و راه حل دیپلماتیک شد. در حالی که هند حملات 7 اکتبر حماس را به عنوان اقدامات تروریستی محکوم کرد، همچنین درک خود را از نیاز اسرائیل به واکنش ابراز کرد. این امر بر تعهد هند به حفظ روابط خوب هم با اسرائیل، یک شریک دفاعی و اقتصادی نزدیک، و هم با ایران، یک بازیگر کلیدی در ثبات منطقه و امنیت انرژی تاکید می کند.
روابط هند با اسرائیل در سال‌های اخیر تقویت شده است که با توافق دوجانبه امضا شده در سال 2023 برای اعزام 100000 کارگر هندی به اسرائیل برای رفع کمبود نیروی کار در بحبوحه درگیری‌های مداوم اسرائیل با حماس برجسته شده است. در عین حال، هند به تعمیق همکاری با ایران، به ویژه از طریق سرمایه گذاری در بندر چابهار، که یک سرمایه استراتژیک برای دستیابی هند به افغانستان و آسیای مرکزی است، ادامه می دهد.
هند و ایران: گسترش همکاری های استراتژیک
مشارکت هند در پروژه بندر چابهار سنگ بنای استراتژی این کشور برای دور زدن پاکستان در دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی محصور در خشکی است. در ماه مه 2024، پس از سال ها مذاکره، هند و ایران توافق نامه ای بلندمدت برای توسعه بیشتر این بندر امضا کردند و حضور هند را در مسیر تجاری حیاتی که آسیای جنوبی را از طریق آسیای مرکزی به اروپا متصل می کند، تقویت کردند. برای دهلی نو، چابهار فقط تجارت نیست. این همچنین راهی برای ایجاد تعادل بین نفوذ فزاینده چین در منطقه است، به ویژه در شرایطی که پکن بندر گوادر پاکستان را در 170 کیلومتری پاکستان گسترش می دهد.
این جدیدترین همکاری دریایی هند و ایران، اولین همکاری در نوع خود شامل یک اسکادران آموزشی هندی، پس از درگیری های قبلی بین نیروی دریایی دو کشور صورت می گیرد. پیش از این در سال 2024، ناوهای نیروی دریایی ایران از بمبئی بازدید کردند و ناو ایرانی دنا در رزمایش دریایی میلان-24 هند شرکت کرد. این اقدامات حاکی از اهمیت فزاینده ایران در محاسبات استراتژیک هند است، حتی در شرایطی که تهران همچنان به ایفای نقش بحث برانگیز در صحنه جهانی ادامه می دهد.
سیاست خارجی هند: از عدم تعهد تا چندجانبه گرایی
رویکرد هند به روابط خارجی مدت‌هاست با یک موضع عمل‌گرایانه و انعطاف‌پذیر مشخص می‌شود. هند از سال‌های اولیه‌اش به عنوان رهبر جنبش غیرمتعهدها در طول جنگ سرد، به کشوری تبدیل شده است که «بلوک‌های چندگانه با خودمختاری استراتژیک» را اعمال می‌کند. این تغییر به هند اجازه می دهد تا با طیف گسترده ای از قدرت های جهانی درگیر شود و منافع ملی خود را بدون همسویی با هیچ اردوگاهی دنبال کند.
این سیاست به هند این امکان را داده است که حتی با تقویت روابط خود با ایالات متحده، روابط قوی با روسیه حفظ کند. به عنوان مثال، خرید سامانه دفاع موشکی اس-400 روسیه، دهلی نو را از ایجاد روابط دفاعی نزدیک با واشنگتن منع نکرده است. به همین ترتیب، با وجود اینکه هند یکی از بزرگترین مصرف کنندگان انرژی روسیه پس از تحریم های غرب است، با ارائه کمک های بشردوستانه و حفظ خطوط ارتباطی دیپلماتیک، اوکراین را بیگانه نکرده است.
همانطور که سرلشکر ماندیپ سینگ (متقطع) از مؤسسه خدمات مشترک هند توضیح می دهد: «هر کشوری سیاست خارجی را دنبال می کند که در راستای منافع ملی آن باشد. توانایی هند برای حفظ روابط با کشورهای متخاصم – خواه اسرائیل و ایران یا روسیه و اوکراین – ماهیت عمل‌گرایانه و مترقی سیاست خارجی این کشور را نشان می‌دهد.
اقدام متعادل کننده هند در واکنش به جنگ بین روسیه و اوکراین نیز مشهود بوده است. از زمان تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه 2022، هند مسیر خوبی را طی کرده است و از محکوم کردن مستقیم مسکو در عین ارائه کمک های بشردوستانه به کی یف خودداری کرده است. امتناع دهلی نو از پیوستن به تحریم های غرب علیه روسیه به دلیل نیاز این کشور به تضمین تداوم تامین انرژی و تجهیزات نظامی از مسکو است که همچنان یک شریک دفاعی حیاتی است.
همزمان، هند روابط دیپلماتیک خود را با اوکراین حفظ می‌کند: نخست‌وزیر مودی یک سفر تاریخی به کیف انجام داد که اولین دیدار از این نوع توسط یک رئیس دولت هند از زمان استقلال اوکراین در سال 1991 بود. مشاور امنیت ملی هند آجیت دوال و وزیر امور خارجه اس جایشانکار در حفظ کانال های ارتباطی با مسکو و کی یف نقش مهمی داشتند و بر تلاش های هند برای ایفای نقش سازنده در یافتن راه حل صلح آمیز برای درگیری تاکید کردند.
با وجود این، تجارت هند با روسیه، به ویژه در بخش انرژی، رشد کرده است، زیرا این کشور از کاهش قیمت نفت سود می برد. این رویکرد عمل‌گرایانه نشان‌دهنده عزم هند برای اولویت‌بندی امنیت اقتصادی و انرژی خود است، حتی با وجود حفظ تعادل دیپلماتیک بین مسکو و کیف.
خاورمیانه نه تنها به عنوان منبع انرژی، بلکه به عنوان مرکز سرمایه گذاری و همکاری استراتژیک، منطقه مهمی برای هند است. هند روابط نزدیکی با کشورهای حوزه خلیج فارس مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی ایجاد کرده است و معاملات و سرمایه گذاری های انرژی حیاتی را تضمین می کند. کریدور اقتصادی هند و خاورمیانه (IMECC) که با مشارکت این کشورها راه اندازی شد، یک ابتکار کلیدی با هدف بهبود ارتباط منطقه ای و تقویت تجارت است.
با این حال، تشدید تنش های اخیر اسرائیل و فلسطین موقعیت هند را در منطقه پیچیده کرده است. کشورهای عربی، به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس، علناً از اقدامات اسرائیل در غزه انتقاد کرده اند، در حالی که هند مواضع محتاطانه خود را حفظ کرده و از حق اسرائیل برای دفاع از خود حمایت می کند و در عین حال از خویشتنداری حمایت می کند. این توازن ظریف برای هند بسیار مهم است زیرا به دنبال حفظ روابط خود با اسرائیل و جهان عرب است.
مجمع I2U2 که شامل هند، اسرائیل، امارات متحده عربی و ایالات متحده است نیز در بحبوحه افزایش تنش ها با چالش هایی مواجه شده است. مشارکت هند در این گروه بر تعهد این کشور به توسعه همکاری های منطقه ای تاکید می کند، اما باید با دقت در پویایی های در حال تغییر سیاست خاورمیانه حرکت کند.
با ادامه درگیری ها در اروپا و خاورمیانه، نقش هند در صحنه جهانی اهمیت فزاینده ای پیدا می کند. هند با مشارکت های استراتژیک در سراسر مناطق، موقعیت منحصر به فردی دارد تا به عنوان تسهیل کننده و صدای جنوب جهانی عمل کند. چشمان جهان به دهلی نو دوخته شده است زیرا این کشور به دنبال استفاده از سرمایه دیپلماتیک خود برای ارتقای صلح در مناطقی است که منافعش عمیقاً در هم تنیده است.
سرلشکر سینگ می‌گوید: «جنگ‌های اخیر در اروپا و خاورمیانه هند را در موقعیت منحصربه‌فردی قرار داده است تا بتواند احترام و اعتماد همه طرف‌های آسیب‌دیده را جلب کند». این مسئولیت سنگینی را بر عهده هند می گذارد تا صدای جنوب جهانی در صحنه بین المللی باشد.»
در حالی که هند به دنبال کردن پیچیدگی های دیپلماسی جهانی ادامه می دهد، باید دید که چگونه روابط خود را با کشورهای متخاصم متعادل می کند و در عین حال از منافع استراتژیک خود محافظت می کند. نتیجه این اقدام متعادل نه تنها نقش هند را در سیاست جهانی شکل خواهد داد، بلکه توانایی هند را برای ایفای نقش به عنوان پلی بین شرق و غرب، شمال و جنوب در دنیایی که به سرعت در حال تغییر است، خواهد ساخت.