دکتر س جایشانکار وزیر امور خارجه هند در نشست مهم سازمان همکاری شانگهای (SCO) در این ماه در پاکستان شرکت خواهد کرد. این سفر که برای اولین بار در یک دهه اخیر یک وزیر ارشد هندی به پاکستان سفر می کند، توجه قابل توجهی را به خود جلب کرد. این دیدار در شرایطی که روابط پرتنش طولانی مدت میان دو همسایه هسته ای هند و پاکستان که سابقه طولانی درگیری و رقابت دارند، اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
نشست آتی سازمان همکاری شانگهای در 15 تا 16 اکتبر 2024 با پاکستان برنامه ریزی شده است. این اجلاس رهبران کلیدی منطقه را برای گفتگو در مورد مسائل امنیتی، اقتصادی و همکاری در آسیای مرکزی گرد هم می آورد. مشارکت هند به عنوان ادامه تعامل دیپلماتیک تحت پلتفرم های چندجانبه و گامی بالقوه برای کاهش تنش ها بین دو کشور، که از سال 2019 در یک بن بست دیپلماتیک طولانی قرار گرفته اند، تلقی می شود.
روابط بین هند و پاکستان از زمانی که هر دو کشور در سال 1947 استقلال خود را از استعمار بریتانیا بدست آوردند تیره شده است. هر دو کشور مدعی کل قلمرو هستند، اما هر کدام تنها بخشی از آن را کنترل می کنند، که منجر به درگیری طولانی مدت می شود. شورش ده‌ها ساله در کشمیر هند منجر به کشته شدن هزاران نفر شده است و پویایی تنش‌آمیز بین کشورها را تشدید کرده است. هند اغلب پاکستان را به حمایت و پناه دادن به گروه های شبه نظامی که نیروهای امنیتی هند در کشمیر را هدف قرار می دهند، متهم می کند، اتهامی که پاکستان همواره آن را رد کرده است.
روابط دیپلماتیک بین دو کشور در طول سال‌ها، اغلب به دنبال تعاملات کوتاه و به دنبال آن دوره‌های تنش طولانی‌تر، نوسان داشته است. آخرین گرم شدن قابل توجه روابط در سال 2015 رخ داد، زمانی که سوشما سواراج وزیر امور خارجه هند برای شرکت در یک کنفرانس امنیتی از پاکستان بازدید کرد. اندکی پس از آن، نارندرا مودی، نخست وزیر هند، سفری غیرمنتظره به لاهور داشت تا با نواز شریف، نخست وزیر وقت پاکستان، دیدار کند که بسیاری آن را پیشرفتی در روابط دوجانبه می دانستند.
با این حال، پس از یک بمب گذاری انتحاری در کشمیر تحت کنترل هند که منجر به کشته شدن 40 سرباز شبه نظامی هندی شد، امیدها برای صلح به سرعت در سال 2019 کاهش یافت. این حمله که هند یک گروه شبه نظامی مستقر در پاکستان را مسئول آن می‌داند، باعث حملات هوایی هند به خاک پاکستان شد و دو کشور را در آستانه جنگ قرار داد. از آن زمان، کانال های دیپلماتیک بین دهلی نو و اسلام آباد تا حد زیادی مسدود شده است و مذاکرات رسمی صلح از میز خارج شده است.
SCO به عنوان بستری برای تعامل
سازمان همکاری شانگهای که در سال 2001 تأسیس شد، به عنوان یک اتحاد سیاسی، اقتصادی و امنیتی با هدف توسعه همکاری بین کشورهای آسیای مرکزی عمل می کند. سازمان همکاری شانگهای که در اصل متشکل از چین، روسیه و چهار کشور آسیای مرکزی – قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان بود، بعداً در سال 2017 هند و پاکستان را به عنوان اعضای کامل اضافه کرد. این سازمان به عنوان وزنه تعادلی در برابر نفوذ غرب در منطقه در نظر گرفته شد. به ویژه سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و اهمیت روزافزون آن، آن را به بستری برای رسیدگی به مسائل امنیتی منطقه ای تبدیل کرده است.
برای هند و پاکستان، سازمان همکاری شانگهای یک مجمع چندجانبه نادر است که هر دو کشور در آن عضویت دارند و امکان تعامل غیرمستقیم دیپلماتیک را حتی در مواقع تنش دوجانبه فراهم می کند. این واقعیت که هند در سال 2023 ریاست سازمان همکاری شانگهای را بر عهده داشت و پاکستان میزبان اجلاس کنونی است، بر تعهد کلی برای باقی ماندن بخشی از گروه منطقه ای علیرغم خصومت های طولانی مدت آنها تأکید می کند.
نشست آتی نه تنها به دلیل تأثیرات آن بر روابط هند و پاکستان، بلکه به دلیل تأثیر بالقوه آن بر پویایی گسترده تر منطقه ای، به ویژه با توجه به حضور قدرت های جهانی مانند چین و روسیه، که هر دو دارای منافعی هستند، از نزدیک تحت نظر قرار خواهد گرفت حفظ ثبات در منطقه
سفر دکتر س. جایشانکار به پاکستان بسیار مهم است زیرا اولین سفر یک وزیر خارجه هند به کشور همسایه در تقریبا یک دهه گذشته است. آخرین بازدید از این نوع توسط سوشما سواراج در سال 2015 بود. بیلاول بوتو زرداری، همتای پاکستانی جیشانکار، سال گذشته برای شرکت در نشست وزرای خارجه سازمان همکاری شانگهای در ایالت گوا هند از هند بازدید کرد که به عنوان گامی مقدماتی برای احیای دیپلماتیک تلقی شد. با این حال، هر دو طرف پس از آن به صراحت اعلام کردند که دیدار بوتو-زرداری صرفاً بر سازمان همکاری شانگهای متمرکز بود و نشانه پیشرفت در روابط دوجانبه نبود.
راندیر جیسوال، سخنگوی وزارت امور خارجه هند در یک نشست مطبوعاتی تایید کرد که دکتر جایشانکار هیئت هندی را در اجلاس سازمان همکاری شانگهای به پاکستان هدایت خواهد کرد و بر اهمیت مشارکت هند در چنین پلتفرم های چندجانبه تاکید کرد. با این حال، هنوز مشخص نیست که آیا سفر جایشانکار به مذاکره مستقیم با رهبران پاکستانی منجر خواهد شد که در دستور کار رسمی اجلاس نیست.
با توجه به سابقه دشمنی بین دو کشور، اپتیک این دیدار شایسته توجه ویژه است. هند در سال های اخیر موضع سختی اتخاذ کرده است و اغلب از تعامل در سطح بالا با پاکستان خودداری می کند. بنابراین، سفر جایشانکار را می توان به عنوان یک حرکت محتاطانه اما ضروری ناشی از منافع منطقه ای گسترده تر هند به جای محوری برای حل مسائل دوجانبه تلقی کرد.
مسائل دیپلماسی هند و پاکستان
علیرغم اهمیت نمادین دیدار جایشانکار، چالش های مهمی همچنان باقی است. بی اعتمادی عمیق بین دهلی نو و اسلام آباد همچنان مانع از هرگونه تلاش برای آشتی می شود. موضوع اصلی کشمیر با حفظ مواضع تندروانه هر دو کشور حل نشده باقی مانده است. لغو ماده 370 توسط هند در سال 2019، که به کشمیر تحت کنترل هند خودمختاری ویژه می داد، از سوی پاکستان به عنوان اقدامی تحریک آمیز تلقی شد و روابط را بیشتر تیره کرد.
علاوه بر این، نظامی‌سازی منطقه کشمیر، درگیری‌های فرامرزی و نقض آتش‌بس طی سال‌ها به تنش‌ها دامن زده است. هر گونه پیشرفت دیپلماتیک مستلزم پرداختن به این موضوعات طولانی مدت است که در حال حاضر هیچ یک از طرفین آماده به نظر نمی رسد.
چالش دیگر در سیاست داخلی هر دو کشور نهفته است. در هند، حزب حاکم بهاراتیا جاناتا (BJP) موضع سختی در قبال پاکستان اتخاذ کرده و خود را مدافع امنیت ملی در برابر تجاوزات پاکستانی نشان می دهد. در همین حال، در پاکستان، تشکیلات نظامی نفوذ قابل توجهی بر سیاست خارجی، به ویژه در مورد هند دارد. این پویایی‌های داخلی، برداشتن گام‌های جسورانه به سوی مصالحه را بدون مواجهه با واکنش سیاسی برای رهبران هر دو کشور دشوار می‌سازد.
اجلاس آتی سازمان همکاری شانگهای همچنین بر نقش قدرت های جهانی مانند چین و روسیه که هر دو دارای منافع استراتژیک در جنوب آسیا هستند، تمرکز خواهد کرد. چین، متحد نزدیک پاکستان، سرمایه‌گذاری زیادی در پروژه‌های زیربنایی تحت کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) انجام داده است که جزء کلیدی طرح کمربند و جاده (BRI) آن است. در همان زمان، روابط چین با هند به ویژه بر سر اختلافات مرزی در هیمالیا تیره شد.
از سوی دیگر، روسیه از لحاظ تاریخی روابط خوبی با هند و پاکستان داشته است، اگرچه به هند نزدیکتر است. به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران سازمان همکاری شانگهای، روسیه احتمالاً از این پلتفرم برای افزایش نفوذ خود در منطقه استفاده خواهد کرد، به‌ویژه که در بحبوحه جنگ جاری در اوکراین به دنبال متعادل کردن روابط با چین و غرب است.
مشارکت این قدرت‌های جهانی در سازمان همکاری شانگهای پیچیدگی روابط هند و پاکستان را برجسته می‌کند، زیرا اقدامات دیپلماتیک آنها اغلب تحت تأثیر ملاحظات ژئوپلیتیک گسترده‌تر است.
آیا این بازدید منجر به پیشرفت خواهد شد؟
در حالی که سفر جایشانکار بدون شک یک رویداد مهم دیپلماتیک است، انتظارات برای یک پیشرفت بزرگ در روابط هند و پاکستان باید کاهش یابد. سازمان همکاری شانگهای یک مجمع برای دیپلماسی دوجانبه نیست و جلسات گذشته در چنین چارچوبی کمک چندانی به حل مسائل اساسی بین دو کشور نکرده است.
با این حال، خود مشارکت در این سطح – به ویژه پس از سال‌ها بن‌بست دیپلماتیک – بارقه‌ای از امید را به وجود می‌آورد که دو کشور ممکن است مایل به ادامه گفت‌وگو، حداقل در یک محیط چندجانبه باشند. باید دید که آیا این بازدید منجر به ارتباطات پایدارتر خواهد شد یا یک رویداد یکباره است.
ناظران به دقت زیر نظر خواهند داشت تا ببینند آیا دیدارهای اضافی یا گفتگوهای غیررسمی بین مقامات هندی و پاکستانی در جریان این اجلاس صورت می گیرد یا خیر. اگرچه هر دو طرف گفتند که این دیدار صرفاً در مورد دستور کار سازمان همکاری شانگهای بوده است، اما مجامع چندجانبه مانند این اغلب فرصتی برای دیپلماسی جانبی فراهم می‌کند، جایی که موضوعات مورد مناقشه را می‌توان در یک محیط کمتر رسمی مورد بحث قرار داد.
نشست آتی سازمان همکاری شانگهای در پاکستان نه تنها به دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی گسترده تر، بلکه به دلیل تعامل نادر در سطح بالا که بین هند و پاکستان تسهیل خواهد کرد، رویدادی برجسته خواهد بود. دیدار دکتر اس. جایشانکار یک لحظه تاریخی است که نشان دهنده اولین تعامل دیپلماتیک در نزدیک به یک دهه است.
در حالی که احتمال حل و فصل مسائل عمیق بین دو کشور کم است، این دیدار نشان دهنده تعهد هر دو کشور به ادامه مشارکت در پلتفرم های چند جانبه حتی در شرایطی که روابط دوجانبه در پایین ترین حد خود قرار دارد، دارد. آینده روابط هند و پاکستان احتمالاً به پویایی های منطقه ای و جهانی بستگی دارد و سازمان همکاری شانگهای به عنوان یکی از معدود انجمن هایی که هر دو کشور می توانند در آن تعامل دیپلماتیک داشته باشند، نقشی کلیدی ایفا می کند.
در حالی که جهان این نشست تاریخی را تماشا می کند، این سوال بزرگتر باقی می ماند: آیا هند و پاکستان می توانند راهی برای غلبه بر خصومت دیرینه خود بیابند و در جهت ثبات بیشتر منطقه ای تلاش کنند یا وضعیت موجود تنش و درگیری همچنان حاکم خواهد بود؟