مرگ حسن نصرالله، رهبر بانفوذ و کاریزماتیک حزب‌الله، نشان‌دهنده تحولی عظیم در خاورمیانه است. نصرالله بیش از سه دهه رهبری حزب‌الله، قدرتمندترین شبه نظامی در منطقه را برعهده داشته و به عنوان قوی‌ترین متحد ایران در «محور مقاومت» آن علیه اسرائیل و قدرت‌های غربی خدمت کرده است. نقش نصرالله به عنوان چهره این گروه بسیار فراتر از لبنان بود و درگیری ها از غزه تا سوریه را تحت تأثیر قرار داد. مرگ ناگهانی او، همراه با شکست حزب الله در حملات اخیر اسرائیل، نه تنها نشان دهنده از دست دادن یک شخصیت کلیدی، بلکه تضعیف احتمالی یک نیروی اصلی است که ژئوپلیتیک منطقه را شکل داده است.
ظهور حسن نصرالله در دهه 1980 و در بحبوحه هرج و مرج جنگ داخلی لبنان و اشغال جنوب لبنان توسط اسرائیل آغاز شد. نصرالله که در سال 1960 در یک خانواده مسلمان شیعه در قرنطینه، محله ای فقیرنشین در نزدیکی بندر بیروت متولد شد، در سال ها درگیری به دنیا آمد. او در جوانی به شبه‌نظامیان شیعه امل پیوست و سرانجام پس از جدایی حزب‌الله از امل در سال 1982 پس از تهاجم اسرائیل به لبنان، به حزب‌الله پیوست. حزب الله به سرعت خود را به عنوان یک نیروی پیشرو در مقاومت در برابر اشغالگری اسرائیل تثبیت کرد و ظهور نصرالله در درون این گروه سریع بود. در سال 1992 و پس از ترور عباس الموسوی رهبر وقت حزب الله توسط نیروهای اسرائیلی، نصرالله در سن 32 سالگی به عنوان دبیرکل این سازمان منصوب شد.
نصرالله حزب الله را از یک گروه ستیزه جو به یک قدرت سیاسی نه تنها در لبنان بلکه در سراسر منطقه تبدیل کرد. در سال‌های پس از جنگ داخلی لبنان، حزب‌الله برخلاف دیگر شبه‌نظامیانی که خلع سلاح شدند، توانایی‌های نظامی خود را حفظ کرد. رهبری نصرالله شاهد کسب 12 کرسی پارلمانی حزب‌الله در انتخابات لبنان بود که تأثیر خود را بر چشم‌انداز سیاسی این کشور تحکیم بخشید. نصرالله اگرچه هیچ منصب دولتی رسمی نداشت، اما به یک چهره اصلی در سیاست لبنان تبدیل شد و بسیاری او را رهبر واقعی جمعیت شیعه لبنان می‌دانستند.
2006: “پیروزی الهی” برای حزب الله
تعیین کننده ترین لحظه نصرالله در تابستان 2006 و در جریان جنگ 34 روزه بین اسرائیل و حزب الله رخ داد. در 12 ژوئیه همان سال، حزب الله به مرز اسرائیل و لبنان حمله کرد و دو سرباز اسرائیلی را اسیر کرد. این اقدام، که نصرالله بعداً اعتراف کرد که یک اشتباه محاسباتی بود، واکنش نظامی گسترده اسرائیل را برانگیخت. حملات هوایی اسرائیل زیرساخت های لبنان را ویران کرد و درگیری های شدیدی در گرفت. بیش از 1100 لبنانی که بسیاری از آنها غیرنظامی بودند کشته شدند و بخش اعظم جنوب لبنان ویران شد. با این حال، با وجود تلفات گسترده و تلفات جانی، نصرالله در زمان اعلام آتش بس مدعی پیروزی شد.
اکونومیست معروف بود که پس از درگیری، «نصرالله در جنگ پیروز شد». توانایی حزب‌الله برای مقاومت در برابر حمله اسرائیل و حفظ دفاعی قوی، تحسین گسترده نصرالله را به‌ویژه در میان مسلمانان شیعه و دیگرانی که با سلطه منطقه‌ای اسرائیل مخالف هستند، برانگیخته است. جنگی که در محافل حزب الله به عنوان “پیروزی الهی” شناخته می شود، موقعیت نصرالله را به عنوان قهرمان مقاومت تثبیت کرد. محبوبیت او به‌ویژه در میان کسانی که عقب‌نشینی اسرائیل از جنوب لبنان در سال 2000 را به‌عنوان دستاورد تاج‌گذاری تاکتیک‌های چریکی حزب‌الله می‌دانستند، افزایش یافت.
با این حال، جنگ 2006 نیز نقطه عطفی در رهبری نصرالله بود. نصرالله از ترس سوءقصد اسراییل تا حد زیادی از انظار عمومی ناپدید شده و ترجیح می دهد از مکان های نامعلوم سخنرانی کند. با این حال، غیبت فیزیکی او از نفوذ او کاسته نشد زیرا حزب الله تحت رهبری او به توسعه ادامه داد.
گسترش نقش و جنجال حزب الله
تحت رهبری نصرالله، حزب الله دامنه خود را بسیار فراتر از درگیری لبنان و اسرائیل گسترش داده است. مشارکت او در جنگ داخلی سوریه، جنگیدن در کنار رژیم رئیس جمهور بشار اسد، هم اتحادهای جدید و هم دشمنی های جدیدی را به همراه داشته است. حزب الله هزاران جنگجو را به سوریه فرستاده است که نقش مهمی در حمایت از اسد، متحد ایران، در برابر گروه های مخالف مختلف ایفا می کنند. با این حال، این مداخله، لبنان را عمیقاً تقسیم کرد و تنش‌های فرقه‌ای در منطقه را بیشتر شعله‌ور کرد.
دخالت حزب الله در سوریه نیز وجهه آن را در میان بسیاری در جهان عرب مخدوش کرده است. اتهامات شبه نظامیان حزب الله مبنی بر ارتکاب جنایات علیه غیرنظامیان و مسدود کردن کمک های بشردوستانه در شهرهای محاصره شده، محکومیت این گروه را از سوی چندین رهبر عرب و مسلمان برانگیخته است. برای بسیاری از مردم سوریه که حزب الله را به عنوان یک نیروی اشغالگر می نگریستند، مداخله این گروه به عنوان یک خیانت تلقی می شد. در چارچوب گسترده‌تر خاورمیانه، اتحاد حزب‌الله با ایران و اسد، آن را از کشورهای سنی، به‌ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس که این گروه را نیروی بی‌ثبات‌کننده همسو با رقبای شیعه خود در تهران می‌دانند، منزوی کرده است.
در داخل کشور، نقش حزب الله فراتر از میدان جنگ بود. نصرالله این گروه را به عنوان یک ارائه دهنده خدمات در لبنان به ویژه برای جمعیت شیعه این کشور معرفی کرده است. حزب‌الله در مناطق تحت کنترل خود مدارس، بیمارستان‌ها و برنامه‌های رفاه اجتماعی ایجاد کرده و در جایی که دولت لبنان شکست خورده است، قدم گذاشته است. این توانایی برای پر کردن شکاف‌های حاکمیتی، حمایت نصرالله را در میان پایگاه‌هایش، به‌ویژه در جنوب لبنان و دره بقاع، تقویت کرده است. با این حال، سایر گروه‌های لبنانی که قدرت نظامی این گروه را تضعیف موازنه قدرت در کشور می‌دانستند، با سوء ظن و خصومت به نفوذ حزب‌الله نگریسته شد.
نصرالله و درگیری اسرائیل و حماس
در سال‌های آخر عمر نصرالله، تمرکز حزب‌الله به دشمن اصلی خود یعنی اسرائیل بازگشت. پس از پاسخ نظامی اسرائیل به حملات حماس به غیرنظامیان اسرائیلی در 7 اکتبر، نصرالله از حماس از حزب الله حمایت کرد. حزب الله حملاتی را به مواضع اسرائیل آغاز کرد و یک جبهه شمالی را در درگیری باز کرد که تهدیدی برای فرو بردن لبنان در یک جنگ تمام عیار بود. تصمیم نصرالله برای همکاری با اسرائیل در حمایت از حماس جنجال در لبنان به پا کرده است. بسیاری از لبنانی ها از تکرار ویرانی هایی که در درگیری های قبلی با اسرائیل تجربه کرده بودند بیم داشتند. پیامدهای سیاسی این تصمیم باعث تعمیق شکاف در لبنان شد.
مرگ نصرالله در میان این تشدیدها، لحظه ای مهم برای حزب الله و متحدانش است. ایران که مدت‌ها به رهبری نصرالله بر حزب‌الله و دیگر شبه‌نظامیان در منطقه تکیه کرده است، با چشم‌انداز کاهش نفوذ مواجه است. محور موسوم به مقاومت که شامل حزب الله، شبه نظامیان عراقی و حوثی های یمن می شود، یکی از موثرترین و نمادین ترین رهبران خود را از دست می دهد.
حزب الله بدون نصرالله
مرگ حسن نصرالله، حزب الله را بر سر دوراهی قرار می دهد. علیرغم ویرانی هایی که این گروه از حملات اخیر اسرائیل متحمل شده است، تحلیلگران بر این باورند که ساختار سازمانی گسترده حزب الله به آن اجازه می دهد حداقل در کوتاه مدت زنده بماند. همانطور که موئن ربانی، کارشناس ارشد مرکز مطالعات درگیری و بشردوستانه در قطر، اشاره می کند، «حزب الله یک جنبش عمیقاً ریشه دار است… [it] طی دهه‌ها، حتی بیش از بسیاری از همتایان خود، توانایی جایگزینی رهبران خود و ادامه عملکرد هماهنگ را توسعه داد. با این حال، جایگزینی نصرالله آسان نخواهد بود.
ویژگی رهبری نصرالله توانایی او در ترکیب نقش های نظامی، سیاسی و اجتماعی حزب الله بود. کاریزما و پیوندهای عمیق او با ایران، او را به شخصیتی منحصر به فرد در منطقه تبدیل کرد. ربانی استدلال می کند که شهرت حزب الله تا حدی به اثربخشی درک شده آن در ضد جاسوسی و توانایی آن در طفره رفتن از تلاش های اسرائیل برای خنثی کردن رهبری آن بستگی دارد. ربانی با اشاره به دقت حملات اسراییل می گوید: «این واقعیت که این چنین عمیق و مؤثر نفوذ کرد، به نوعی معادل ضربه ناک اوتی است که قبل از رسیدن شمارش به 10 باید به سرعت جبران شود.»
باید دید چه کسی جایگزین نصرالله به عنوان رهبر حزب الله خواهد شد. نام‌های متعددی ذکر شده است، اما حزب‌الله در مورد پویایی‌های رهبری داخلی خود رازدار است. آنچه واضح است این است که حزب الله بدون توجه به اینکه چه کسی قدرت را به دست می گیرد، به ایفای نقش مهم خود در لبنان و خاورمیانه ادامه خواهد داد.
ایران و محور مقاومت
مرگ نصرالله نه تنها ضربه‌ای به حزب‌الله، بلکه برای ایران است که به حزب‌الله به‌عنوان قابل‌اعتمادترین و تواناترین نیابت خود در منطقه تکیه کرده است. رهبری نصرالله در هماهنگی شبه نظامیان مورد حمایت ایران در سراسر خاورمیانه، از سوریه تا عراق و فراتر از آن، نقش بسزایی داشته است. مرگ او سؤالاتی را در مورد آینده این «محور مقاومت» ایجاد می کند، به ویژه در زمانی که تنش ها با اسرائیل به سرعت در حال افزایش است.
به گفته قاسم کسیر، کارشناس سیاسی لبنانی نزدیک به حزب الله، مرگ نصرالله احتمالاً به تشدید درگیری با اسرائیل منجر خواهد شد. قصیر به خبرنگاران گفت: نشانه‌هایی وجود دارد که تشدید خواهد شد و همه اینها منجر به جنگ منطقه‌ای در همه جبهه‌ها می‌شود. ما باید منتظر بمانیم که چه کسی جایگزین نصرالله خواهد شد. اسامی زیادی وجود دارد، اما مخفی نگه داشته می شوند. جنگ از سر گرفته خواهد شد.”
از دست دادن نصرالله در زمان حساسی برای ایران و متحدانش رخ می دهد. با تغییر پویایی های منطقه و ظهور قدرت های جدید، آینده حزب الله و نقش آن در خاورمیانه گسترده تر به تصمیماتی که پس از مرگ نصرالله گرفته می شود، بستگی دارد.
مرگ حسن نصرالله پایان یک دوره برای حزب الله و خاورمیانه است. تأثیر نصرالله بر سیاست منطقه ای، به ویژه در درگیری با اسرائیل، به عنوان یکی از تأثیرگذارترین و تفرقه انگیزترین چهره های منطقه، قابل اغراق نیست. رهبری او حزب الله را به یک نیروی سیاسی، اجتماعی و نظامی تبدیل کرد که مسیر لبنان و منطقه را برای بیش از سه دهه تعیین کرد. مرگ او، همراه با حملات اخیر اسرائیل به حزب‌الله، می‌تواند نشانه آغاز فصل جدیدی در ژئوپلیتیک خاورمیانه باشد، جایی که آینده حزب‌الله و نفوذ ایران در تعادل است.