دیپلماسی نان و کره روسیه در قبال آفریقا به ابزار استراتژیک نفوذ تبدیل شده است. در زمینه جنگ جاری در اوکراین، تلاش‌های روسیه برای تامین غلات به عنوان کمک‌های بشردوستانه به فقیرترین کشورهای آفریقایی در کانون توجه قرار گرفته است. اگرچه این تدارکات ممکن است نوع دوستانه به نظر برسند، اما عمیقاً با اهداف ژئوپلیتیک گسترده‌تر مسکو مرتبط هستند: تقویت روابط با آفریقا و جلب حمایت بین‌المللی یا حداقل بی‌طرفی در جنگ با اوکراین.
در 20 مارس 2023، در جریان کنفرانس بین پارلمانی روسیه و آفریقا که در مسکو برگزار شد، رئیس جمهور ولادیمیر پوتین بر ضرورت ارائه کمک به شش کشور کمتر توسعه یافته و فقیر آفریقا: بورکینافاسو، جمهوری آفریقای مرکزی، اریتره، مالی و سومالی. ، و زیمبابوه. پوتین که این کمک ها را بشردوستانه خواند، بر نیاز فوری به ذخایر غلات برای مبارزه با گرسنگی در این مناطق تاکید کرد. در ژوئیه 2023، این وعده در دومین اجلاس سران روسیه و آفریقا در سن پترزبورگ تکرار شد، جایی که پوتین طرحی را برای “تامین رایگان غلات” به این کشورها اعلام کرد که با تشویق شدید حضار روبرو شد.
مقیاس این ژست زمانی آشکار شد که روسیه از طریق وزارت کشاورزی خود در مجموع 200000 متریک تن غلات به عنوان کمک بشردوستانه به شش کشور ارسال کرد. این اقدام نه تنها بحران فوری امنیت غذایی را از بین برد، بلکه روابط دیپلماتیک روسیه در قاره آفریقا را نیز تقویت کرد. این محموله توجه گسترده رسانه ها را به خود جلب کرد و تلویزیون دولتی روسیه تصاویری از کیسه های سفید گندم منقش به پرچم روسیه و بورکینافاسو را نشان داد. طی مراسمی در ژانویه 2024، وزیر همبستگی و امور بشردوستانه بورکینافاسو، ناندی سام دیالا، این کمک مالی را ستود و بر اهمیت روابط قوی بین دو کشور تاکید کرد.
به گفته دیمیتری پاتروشف وزیر کشاورزی روسیه، مشکلات لجستیکی باعث به تاخیر افتادن محموله شد و اولین کشتی در 7 نوامبر 2023 حرکت کرد و تحویل نهایی در فوریه 2024 تکمیل شد. آن را گامی دقیق و حساب شده در زمینه حضور رو به رشد روسیه در آفریقا می دانند.
غلات به عنوان یک ابزار استراتژیک در آفریقا
محموله‌های غلات بر استراتژی رو به رشد روسیه در آفریقا تأکید می‌کند، به ویژه که این کشور به دنبال ایجاد اتحاد و ایجاد تعادل در نفوذ غرب است. گادفری کانینسه، اقتصاددان زیمبابوه ای، به جنبه ژئوپلیتیکی کمک های غلات روسیه اشاره کرد و آن را یک مانور تاکتیکی برای جلب رضایت کشورهای آفریقایی خواند. وی تاکید کرد که روسیه چگونه از ناامنی غذایی آفریقا برای تقویت موقعیت خود در این قاره استفاده می کند، به ویژه در کشورهایی که احساسات ضد غربی در آنها در حال افزایش است.
کانینزه در فوریه 2024 به سی ان ان گفت: «این ژئوپلیتیک است… هدف اصلی کنترل یا به دست آوردن مزیت نسبت به سایر رقبا یا رقبا است.» آفریقا به میدان جنگ کلیدی برای نفوذ تبدیل شده است زیرا قدرت های جهانی برای تسلط بر منابع فراوان خود رقابت می کنند. موقعیت استراتژیک و رشد جمعیت کانینزه پیشنهاد کرد که روسیه با قرار دادن خود به عنوان شریک ترجیحی برای کشورهای آفریقایی و برآوردن نیازهای فوری آنها و در عین حال کاشت بذر وفاداری طولانی مدت، بازی طولانی را انجام می دهد.
تلاش های روسیه در آفریقا از نظر سیاسی نیز نتیجه داده است. در حالی که بسیاری از کشورهای آفریقایی نسبت به جنگ روسیه و اوکراین بی طرف هستند، برخی از آنها حتی در کنار روسیه قرار گرفته اند. به عنوان مثال، اریتره به قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل که خواستار خروج روسیه از اوکراین بود، رای منفی داد. حمایت روسیه از کشورهای آفریقایی در غلات و راه های دیگر به تقویت این اتحادها کمک می کند.
سکوت آفریقا در مورد اوکراین: محصول اعتیاد؟
کشورهای آفریقایی در مورد تهاجم روسیه به اوکراین که کاملاً در تضاد با محکومیت غرب است، سکوت یا بی طرفی داشته اند. تحلیلگران ادعا می کنند که این بی طرفی تصادفی نیست، بلکه با رشد روابط روسیه و آفریقا مرتبط است. کمک های روسیه در قالب غله، کمک های امنیتی و تدارکات تسلیحاتی بسیاری از کشورهای آفریقایی را قادر ساخت تا از غرب خارج شوند. این به نوبه خود انتقاد از اقدامات روسیه در اوکراین را خاموش کرد.
در عین حال، روسیه از رشد احساسات ضد استعماری در آفریقا، به ویژه در کشورهایی که کینه توزی علیه قدرت های استعماری سابق، به ویژه علیه فرانسه، شدید است، استفاده کرد. بسیاری از رهبران آفریقا، روسیه را به عنوان یک شریک سازگارتر می‌بینند، که هرگز مردم آفریقا را مستعمره نکرده است و اکنون به آنها کمک می‌کند تا با بقایای امپریالیسم غربی مبارزه کنند.
کمک های غلات روسیه در رسانه های خارجی و داخلی پوشش درخشانی دریافت کرده است، اما منتقدان می گویند که این کمک ها ضعف های اقتصادی گسترده تر آفریقا را آشکار می کند. این شش ایالت قادر به تولید غذای خود نیستند و باید برای تغذیه جمعیت خود به نیروهای خارجی تکیه کنند. این وابستگی فقدان مدرن‌سازی کشاورزی آفریقا و فقدان استراتژی‌های قوی امنیت غذایی را برجسته می‌کند، مشکلاتی که برای دهه‌ها این قاره را درگیر کرده است.
مبارزه آفریقا با نوسازی کشاورزی
سروصدای محموله‌های غلات به روسیه مشکل عمیق‌تری را پنهان می‌کند: شکست آفریقا در مدرن‌سازی بخش کشاورزی و تضمین امنیت غذایی بلندمدت. آفریقا علیرغم داشتن 60 درصد زمین های زراعی غیرقابل کشت، مقدار قابل توجهی غذا، به ویژه غلات، از روسیه و اوکراین وارد می کند. این وابستگی به منابع غذایی خارجی، قاره را در برابر اختلالات در بازارهای جهانی و نفوذ سیاسی آسیب پذیر می کند، همانطور که در مناقشه روسیه و اوکراین دیده می شود.
زیمبابوه در این سناریو تضاد آشکاری با همتایان خود دارد. زیمبابوه علیرغم اینکه بیش از دو دهه تحت تحریم های غرب قرار داشت، توانسته است تولید گندم را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. این کشور که در فصل کشاورزی 2022 رکورد محصول گندم را برداشت کرد، به الگوی سیاست کشاورزی جایگزینی واردات با هدف دستیابی به خودکفایی تبدیل شده است. این موفقیت بیشتر به دلیل تلاش زیمبابوه برای بسیج دانشمندان محلی و اجرای اصلاحات استراتژیک کشاورزی است. در حالی که زیمبابوه هنوز با چالش‌هایی مواجه است، پیشرفت آن می‌تواند به عنوان درس عبرت برای کشورهایی مانند بورکینافاسو، اریتره، مالی و سومالی باشد، جایی که هنوز اتکای گسترده‌ای به کمک‌های غذایی وجود دارد.
بازی دوگانه روسیه: کمک های بشردوستانه و سود
در حالی که محموله های غلات روسیه به آفریقا به عنوان کمک های بشردوستانه در نظر گرفته می شود، کرملین منافع اقتصادی گسترده تری در منطقه دارد. انتظار می رود صادرات مواد غذایی روسیه به آفریقا در سال 2024 33 میلیارد دلار درآمد داشته باشد. این مشارکت اقتصادی نه تنها به دلیل صادرات مواد غذایی، بلکه به واسطه معاملات تسلیحاتی، توافقنامه های امنیتی و دسترسی به ثروت عظیم معدنی آفریقا است.
نفوذ فزاینده روسیه در آفریقا، به ویژه از طریق دیپلماسی غلات آن، بر رقابت ژئوپلیتیکی بین قدرت های جهانی در این قاره تاکید می کند. در حالی که مسکو با امپریالیسم غربی مخالف است و خود را مدافع حاکمیت آفریقا معرفی می کند، به طور همزمان به دنبال تامین منافع اقتصادی و استراتژیک خود است. پرچم های روسیه به طور فزاینده ای به عنوان نماد احساسات ضد غربی تلقی می شوند، اما این روایت خطر پنهان کردن این واقعیت را دارد که بسیاری از کشورهای آفریقایی در دام وابستگی به قدرت های خارجی – چه از غرب و چه از شرق – باقی مانده اند.
آفریقا: خودکفایی کشاورزی
گفتمان پیرامون دیپلماسی غلات روسیه باید کشورهای آفریقایی را وادار به ارزیابی مجدد اولویت های خود، به ویژه با توجه به نوسازی کشاورزی و خودکفایی کند. وابستگی آفریقا به منابع غذایی خارجی، نشانه ای از مشکلات حاکمیتی گسترده تر، از جمله فساد، سیاست های توسعه ضعیف و ساختارهای حکومتی ناکارآمد است. بدون پرداختن به این مسائل اساسی، آفریقا در برابر بازی های ژئوپلیتیکی کشورهای قدرتمندتر آسیب پذیر خواهد ماند.
دستور کار 2063 اتحادیه آفریقا که آفریقای مرفه و خودکفا را پیش بینی می کند، طرحی برای رسیدگی به این چالش ها ارائه می دهد. کلید دستیابی به این چشم انداز، اجرای اصلاحات نهادی است که می تواند از بهره برداری قدرت های خارجی از منابع این قاره جلوگیری کند و در عین حال تضمین کند که کشورهای آفریقایی کنترل مسیرهای توسعه خود را حفظ می کنند. آفریقا با تمرکز بر نوسازی کشاورزی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های محلی و تقویت حکومت‌داری می‌تواند از چرخه وابستگی خارج شود و وعده دستور کار 2063 را واقعاً محقق کند: آفریقایی که مشکلات خود را با منابع خود حل می‌کند.
در همین حال، محموله های غلات از روسیه یادآور رابطه پیچیده بین کمک های بشردوستانه، منافع اقتصادی و استراتژی ژئوپلیتیکی است. تا زمانی که آفریقا از طریق شیوه های کشاورزی پایدار به امنیت غذایی دست یابد، در برابر نفوذ قدرت های جهانی مانند روسیه که به دنبال بهره برداری از منابع و نیازهای آن هستند، آسیب پذیر خواهد بود.