پاکستان مالیات تعرفه میوه افغانی را از 15000 پوک به 60000 پوکی در هر تن افزایش داده است که افزایش 6 برابری را نشان می دهد. این افزایش شدید تعرفه ها همزمان با فصل اوج صادرات میوه های تازه از افغانستان از جمله هندوانه، طالبی، انگور و انار است که اکنون در حال برداشت است.
در همان زمان، پاکستان از ورود حدود 300 کامیون بارگیری شده با میوه و سبزیجات افغانی در مرز افغانستان و پاکستان به دلیل نداشتن مجوز موقت، سندی که توسط کنسولگری های پاکستان در افغانستان صادر شده بود، خودداری کرد. این ضربه مضاعف جریان محصولات تازه به بازارهای پاکستان را به شدت مختل کرده و زیان های قابل توجهی را به کشاورزان و تاجران افغان وارد کرده و وضعیت اقتصادی افغانستان را بیشتر بدتر کرده است.
افزایش تعرفه ها در پاکستان
افزایش ناگهانی و شدید تعرفه ها بر میوه افغانستان انحراف قابل توجهی از رویه های تجاری قبلی بین دو کشور است. برای کشاورزان و تاجران افغان، این تشدید یک محیط تجاری دشوار را به یک مانع تقریباً غیرقابل عبور تبدیل کرده است. افزایش تعرفه ها به این معنی است که بسیاری از صادرکنندگان افغان اکنون با هزینه های گزافی در تلاش برای دسترسی به بازار پاکستان، که به طور سنتی یک مقصد کلیدی برای محصولات کشاورزی افغانستان است، مواجه خواهند شد.
برای سال‌ها، کشاورزان افغانستان به دلیل نزدیکی پاکستان و ایجاد راه‌های تجاری که دو کشور را به هم متصل می‌کند، به عنوان یک بازار عمده صادراتی تکیه کرده‌اند. با این حال، تعرفه های جدید شرایطی را ایجاد کرده است که هزینه صادرات میوه به پاکستان ممکن است بیشتر از سود بالقوه باشد و در واقع یکی از منابع اصلی درآمد کشاورزان افغان را قطع کند. این اقدام در زمان حساسی صورت می‌گیرد که اقتصاد افغانستان تحت فشار تحریم‌های بین‌المللی و تعلیق کمک‌های خارجی پس از تسلط طالبان در آگوست 2021 با مشکل مواجه است.
اختلال تجارت به دلیل افزایش تعرفه ها نه تنها کشاورزان و تاجران افغان را تحت تاثیر قرار می دهد، بلکه پیامدهای گسترده تری برای اقتصاد افغانستان نیز دارد. زراعت یک بخش مهم در افغانستان است که بخش زیادی از جمعیت را به کار می‌گیرد و سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی این کشور دارد. با توقف صادرات میوه های تازه، اثرات موجی در سراسر اقتصاد احساس می شود و شرایط وخیم اقتصادی در کشور را بدتر می کند.
توافقنامه تجارت ترانزیتی افغانستان و پاکستان (APTTA) که در سال 2010 امضا شد، به منظور تسهیل و توسعه تجارت دوجانبه بین دو کشور از طریق پرداختن به موضوعات مختلف مربوط به ترانزیت، گمرک و تعرفه طراحی شد. این توافقنامه به عنوان سنگ بنای تقویت روابط اقتصادی بین افغانستان و پاکستان تلقی می شد و به بازرگانان افغان یک مسیر ترانزیتی مطمئن برای کالاهای خود به بازارهای بین المللی به ویژه از طریق بنادر پاکستان ارائه می کرد.
با این حال، اقدامات اخیر پاکستان نشان دهنده انحراف از روح توافقنامه APTTA است. طی سال‌ها، موارد زیادی وجود داشته است که پاکستان محدودیت‌هایی را اعمال کرده یا موانعی را برای جلوگیری از حرکت روان کالا بین دو کشور ایجاد کرده است. این اقدامات شامل بسته شدن گذرگاه های مرزی، تاخیر در صدور اسناد ترانزیتی و در حال حاضر افزایش چشمگیر تعرفه ها بوده است.
تحمیل مکرر چنین موانعی از سوی پاکستان اعتماد بین دو کشور را تضعیف کرده و کارایی APTTA را زیر سوال برده است. برای افغانستان، چالش‌های مرتبط با این محدودیت‌های تجاری با دسترسی محدود این کشور به راه‌های تجارت جایگزین همراه شده است. در حالی که قرار بود توافقنامه APTTA این مشکلات را کاهش دهد، وضعیت فعلی نشان می دهد که پاکستان از اهرم فشار خود بر مسیرهای ترانزیتی افغانستان برای پیشبرد منافع استراتژیک خود استفاده می کند.
روابط افغانستان و پاکستان همیشه پیچیده و پر تنش بوده است. این تنش ها پس از ظهور طالبان افغانستان در سال 2021 تشدید شد. یکی از اصلی ترین موارد اختلاف بین دو کشور حضور تحریک طالبان پاکستان (TTP)، یک گروه شبه نظامی ممنوعه در پاکستان بود که اقدام به انجام این کار کرده است. حمله به نیروهای امنیتی پاکستان از خاک افغانستان. پاکستان بارها افغانستان را به پناه دادن به ستیزه جویان تحریک طالبان پاکستان متهم کرده است و این امر باعث تیرگی بیشتر روابط دوجانبه شده است.
علاوه بر نگرانی های امنیتی، پاکستان در طول تاریخ از مسائل تجارت و پناهندگان به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر افغانستان استفاده کرده است. سیاست اسلام آباد در قبال کابل اغلب با اهداف استراتژیک آن در منطقه تعریف شده است و تجارت یکی از مناطق کلیدی است که از این اهرم استفاده شده است. در دوران حکومت جمهوری افغانستان تحت حمایت ایالات متحده، به ویژه در دوره ریاست جمهوری محمد اشرف غنی، روابط تجاری با پاکستان به شدت تحت تأثیر عوامل سیاسی قرار داشت که منجر به کاهش قابل توجه تجارت دوجانبه شد. در پایین ترین سطح خود، تجارت بین دو کشور به تنها 1.2 میلیون دلار کاهش یافت زیرا افغانستان به دنبال تنوع بخشیدن به مشارکت های تجاری خود از طریق افزایش روابط تجاری با همسایگان شمالی خود در آسیای مرکزی بود.
مسیرهای تجاری: کاهش وابستگی به پاکستان
با توجه به چالش های کنونی در تجارت با پاکستان، برای افغانستان ضروری است که راه های تجارت جایگزین را کشف کند و بازارهای صادراتی خود را متنوع کند. یکی از چالش های عمده کشاورزان و تاجران افغان، نبود سردخانه کافی برای نگهداری میوه ها و سبزیجات تازه است. با وجود ایجاد بیش از 3000 سردخانه در افغانستان، این کشور همچنان به ظرفیت اضافی 290000 متریک تن برای رفع نیازهای خود نیاز دارد. بدون سردخانه کافی، کشاورزان افغان مجبورند محصولات خود را به سرعت، اغلب با قیمت های پایین تر، بفروشند یا در خطر فساد قرار می گیرند.
برای حل این مشکل، دولت افغانستان به رهبری طالبان باید بودجه سالانه خود را برای ساخت سردخانه های اضافی اختصاص دهد. این ابتکار همچنین باید شامل مشارکت با بخش خصوصی، سازمان های کمک کننده و سایر کشورهایی باشد که مایل به سرمایه گذاری در زیرساخت های کشاورزی افغانستان هستند. با افزایش ظرفیت ذخیره سازی در سردخانه، افغانستان می تواند مدت زمان ماندگاری میوه ها و سبزیجات خود را افزایش دهد و در تمام طول سال در بازار داخلی موجود باشد و نیاز به واردات از کشورهایی مانند ایران و پاکستان را کاهش دهد.
افغانستان علاوه بر بهبود زیرساخت های داخلی، باید بر گسترش تجارت دوجانبه با کشورهای همسایه و فراتر از آن تمرکز کند. موقعیت استراتژیک افغانستان به آن امکان دسترسی به چندین بازار مهم از جمله چین، روسیه و هند را می دهد. تکمیل جاده واخان که افغانستان را مستقیماً به چین وصل می کند، یک پیشرفت قابل توجه است که می تواند تجارت دو طرفه بین دو کشور را متحول کند. با استفاده از این مسیر تجاری جدید، افغانستان می تواند وابستگی خود را به پاکستان کاهش دهد و روابط تجاری مستقیم با چین برقرار کند.
علاوه بر این، افغانستان روابط تجاری قوی با کشورهای آسیای مرکزی و روسیه دارد. در سال 2023، افغانستان از پنج کشور آسیای مرکزی به شمول روسیه کالا به ارزش 100 میلیون دلار و به ارزش 1.4 میلیارد دلار کالا وارد کرده است. افغانستان با توسعه مشارکت های تجاری بیشتر می تواند مسیرهای تجاری خود را متنوع کرده و وابستگی خود را به پاکستان کاهش دهد.
هند یک بازیگر کلیدی در ارتقای ارتباط منطقه ای به ویژه از طریق توسعه بندر چابهار ایران است. افغانستان که قصد دارد 35 میلیون دلار در چابهار سرمایه گذاری کند، می تواند از این بندر به عنوان یک جایگزین استراتژیک برای مسیرهای ترانزیتی پاکستان استفاده کند. چابهار به افغانستان دسترسی مستقیم به اقیانوس هند می دهد و تجارت با هند و سایر بازارهای بین المللی را بدون اتکا به پاکستان تسهیل می کند.
راه اندازی بندر چابهار می تواند چشم انداز تجارت افغانستان را به میزان قابل توجهی بهبود بخشد. با دور زدن پاکستان، افغانستان می تواند تجارت مستقیم با هند، یکی از شرکای اصلی تجاری آن، برقرار کند. هند پیش از این با امضای قراردادی با ایران برای سرمایه گذاری 120 میلیون دلاری در این بندر، تعهد خود را به توسعه چابهار نشان داده است. برای افغانستان، این فرصتی را فراهم می کند تا یک مسیر تجاری قابل اعتماد ایجاد کند که کمتر در معرض مسائل سیاسی و امنیتی مرتبط با ترانزیت از طریق پاکستان باشد.
افغانستان علاوه بر توسعه مسیرهای زمینی و دریایی جایگزین، باید بازسازی دهلیزهای هوایی را که در دولت قبلی ایجاد شده بود نیز در اولویت قرار دهد. طرح دهلیز هوایی که در سال 2017 با هند آغاز شد و بعداً به سایر کشورها گسترش یافت، نقش مهمی در گسترش پتانسیل صادراتی افغانستان ایفا کرده است. حجم صادرات از طریق این کریدور از 1720 متریک تن در سال 2017 به 7500 متریک تن در سال 2020 افزایش یافت که نشان دهنده تأثیرگذاری آن در تسهیل تجارت است.
با احیای این دهلیزهای هوایی، افغانستان می تواند از تحویل منظم محصولات خود، به ویژه کالاهای با ارزش مانند خشکبار، به بازارهای بین المللی اطمینان حاصل کند. راهروهای هوایی راه سریعتر و مطمئن تری را برای صادرات فراهم می کنند، به ویژه برای کالاهای فاسد شدنی که برای حفظ کیفیت نیاز به تحویل سریع دارند. علاوه بر این، افغانستان با برقراری ارتباط با کشورهای منطقه و غرب از طریق دهلیزهای هوایی، می تواند وابستگی خود به پاکستان را بیشتر کاهش دهد و ردپای تجارت جهانی خود را افزایش دهد.
برای کاهش اثرات افزایش تعرفه ها و سایر محدودیت های تجاری پاکستان، افغانستان باید یک رویکرد استراتژیک را اتخاذ کند که بر بهبود امکانات داخلی، توسعه کانال های تجاری جدید و توسعه مشارکت های منطقه ای متمرکز باشد. با سرمایه گذاری در زیرساخت های سردخانه، افغانستان می تواند تولیدات زراعتی خود را بهتر مدیریت کند و از عرضه پایدار به بازارهای داخلی و بین المللی اطمینان حاصل کند. گسترش مسیرهای تجاری از طریق کریدور واخان، بندر چابهار و دهلیزهای هوایی نه تنها وابستگی افغانستان به پاکستان را کاهش می دهد، بلکه رقابت جهانی این کشور را افزایش می دهد.
علاوه بر این، افغانستان با تقویت روابط تجاری با کشورهای آسیای مرکزی، چین و هند، می تواند یک شبکه تجاری متنوع ایجاد کند که کمتر در برابر چالش های ژئوپلیتیکی ناشی از همسایگانش آسیب پذیر باشد. این رویکرد نه تنها به توسعه اقتصاد افغانستان، بلکه به ثبات سیاسی در منطقه از طریق توسعه یک مشارکت تجاری سودمند دوجانبه کمک خواهد کرد.
چالش های تجاری کنونی بر نیاز افغانستان به اتخاذ تدابیر پیشگیرانه برای تضمین آینده اقتصادی اش تاکید می کند. با کاهش وابستگی به یک مسیر ترانزیتی و گسترش افق های تجاری، افغانستان می تواند اقتصاد انعطاف پذیرتری بسازد که بتواند در برابر فشارهای خارجی مقاومت کند. این استراتژی در دراز مدت به رشد پایدار اقتصاد افغانستان، بهبود معیشت مردم و تقویت موقعیت آن در بازار جهانی کمک خواهد کرد.
افزایش شش برابری مالیات های گمرکی پاکستان بر میوه های افغانستان و محاصره همزمان کامیون های افغانی در مرز، بحران بزرگی را برای بخش کشاورزی و اقتصاد افغانستان ایجاد کرده است. این اقدامات نه تنها جریان تجارت سنتی بین دو کشور را مختل می کند، بلکه آسیب پذیری وابستگی افغانستان به پاکستان را به عنوان یک مسیر اصلی ترانزیتی برجسته می کند. در پاسخ، افغانستان باید راه های تجارت جایگزین را کشف کند، در زیرساخت های داخلی سرمایه گذاری کند و مشارکت های تجاری منطقه ای را تقویت کند تا وابستگی خود به پاکستان را کاهش دهد و آینده اقتصادی خود را تضمین کند.
افغانستان با تمرکز بر ابتکارات داخلی مانند گسترش ظرفیت سردخانه ها و احیای دهلیزهای هوایی، می تواند پتانسیل صادراتی خود را افزایش داده و عرضه پایدار محصولات کشاورزی را به بازارهای بین المللی حفظ کند. علاوه بر این، توسعه مسیرهای تجاری جدید از طریق کریدور واخان، بندر چابهار و مسیرهای ترانزیتی آسیای میانه، گزینه های تجاری افغانستان را متنوع می کند و از مواجهه این کشور با مسائل ژئوپلیتیک مربوط به ترانزیت از طریق پاکستان می کاهد. در نهایت، با اتخاذ یک رویکرد جامع و استراتژیک برای توسعه تجارت و اقتصادی، افغانستان می‌تواند اقتصاد انعطاف‌پذیرتری بسازد که برای حرکت در پویایی‌های پیچیده منطقه‌ای و تضمین رشد پایدار در سال‌های آینده مجهزتر باشد.