در حالی که درگیری روسیه و اوکراین وارد مرحله خطرناک جدیدی می شود، شبح فاجعه هسته ای بزرگتر از همیشه به چشم می خورد. اوضاع پس از آتش‌سوزی در نیروگاه هسته‌ای Zaporizhia (ZAOES) در اوکراین تغییر کرد و روسیه و اوکراین یکدیگر را به علت این حادثه متهم کردند. این به دنبال اولین تهاجم اوکراین به خاک روسیه، به‌ویژه علیه نیروگاه هسته‌ای کورسک (KNPP) بود که نگرانی‌ها از یک فاجعه هسته‌ای گسترده‌تر را افزایش داد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در آخر هفته پس از دریافت گزارش‌هایی مبنی بر دود غلیظ سیاه و انفجارهای ناشی از ZHAES، بزرگترین نیروگاه هسته‌ای اروپا، زنگ خطر را به صدا درآورد. به گفته آژانس بین المللی انرژی اتمی، کارشناسان آن ها که در محل مستقر بودند، از نزدیک شاهد این رویدادهای نگران کننده بودند که نگرانی های فوری را برای ایمنی ایستگاه ایجاد کرد.
ZAOES تحت کنترل روسیه تأیید کرد که آتش سوزی در نتیجه حمله پهپاد به یکی از برج های خنک کننده ایستگاه رخ داده است. اگرچه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطمینان داشت که هیچ خطر فوری افزایش سطح تشعشعات وجود ندارد زیرا مواد رادیواکتیو در منطقه آسیب دیده ذخیره نشده است، این حادثه خطرات ذاتی فعالیت نظامی در چنین مکان حساسی را برجسته کرد.
رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بر جدی بودن وضعیت تاکید کرد و بار دیگر تاکید کرد که هرگونه اقدام نظامی علیه تاسیسات هسته‌ای، نقض فاحش پنج اصل است که توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد برای حفاظت از این تاسیسات ایجاد شده است. «این حملات بی پروا ایمنی هسته ای در نیروگاه را به خطر می اندازد و خطر یک حادثه هسته ای را افزایش می دهد. آنها باید اکنون متوقف شوند.”
اتهامات متقابل و افزایش تنش
وضعیت اطراف ZAONP به نقطه درگیری دیگری تبدیل شده است، جایی که مسکو و کیف اتهامات مسئولیت این حادثه را رد و بدل می کنند. ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، اوکراین را به مشارکت در “ترور هسته ای” با هدف قرار دادن عمدی نیروگاه هسته ای متهم کرد. از سوی دیگر، ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، روسیه را مسئول این آتش سوزی دانست و گفت که این آتش سوزی ناشی از سهل انگاری یا آتش زدن روسیه بوده است.
شرکت دولتی انرژی هسته‌ای اوکراین نیز مدعی است که روسیه تجهیزات نظامی و مواد منفجره را در برج‌های خنک‌کننده نیروگاه ذخیره می‌کند و در نتیجه خطر چنین حوادثی را افزایش می‌دهد. با این حال، این ادعا به طور مستقل تأیید نشده است و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از مقصر دانستن هر یک از طرفین خودداری کرده و در عوض بر نیاز فوری برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها تمرکز کرده است.
ZANP مدت کوتاهی پس از حمله به اوکراین در سال 2022 تحت کنترل روسیه است. موقعیت نامطمئن این ایستگاه باعث نگرانی جامعه بین المللی شده است، به ویژه با توجه به اهمیت آن به عنوان بزرگترین تاسیسات هسته ای اروپا. ترس از یک فاجعه بالقوه هسته ای از همان روزهای اولیه مناقشه در منطقه وجود داشته است و آژانس بین المللی انرژی اتمی بارها نگرانی خود را ابراز کرده است.
این وضعیت با تهاجم نظامی اخیر اوکراین به منطقه کورسک روسیه پیچیده شده است که تنش ها را بیشتر کرده است. روز جمعه، روسیه به آژانس بین المللی انرژی اتمی اطلاع داد که نیروهای مسلح اوکراین “تهدیدی مستقیم” برای نیروگاه هسته ای کورسک (NKPP) هستند. این به دنبال گزارش‌هایی مبنی بر پیدا شدن قطعات مشکوک موشک‌های رهگیری شده در نزدیکی تأسیسات بود که این نگرانی را ایجاد کرد که این نیروگاه ممکن است هدف بعدی درگیری باشد.
گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بار دیگر خواستار خویشتن‌داری شد و بر اهمیت فوق‌العاده تضمین ایمنی و امنیت تأسیسات هسته‌ای در جریان درگیری‌های مسلحانه تاکید کرد. گروسی هشدار داد: «عواقب احتمالی حمله به یک نیروگاه هسته‌ای غیرقابل تصور است.
بحران کنونی خاطرات فاجعه چرنوبیل را بیدار کرده است، به ویژه در میان اروپایی ها که به شدت از پیامدهای ویرانگر یک حادثه هسته ای آگاه هستند. احتمال وقوع یک فاجعه هسته ای دیگر به سلاحی قدرتمند در جنگ اطلاعاتی بین روسیه و اوکراین تبدیل شده است و هر دو طرف از تهدید برای جلب حمایت داخلی و بین المللی استفاده می کنند.
کوی هنگ، محقق مؤسسه ملی تبادلات و همکاری حقوقی بین‌المللی شانگهای، مستقر در چین، خاطرنشان کرد که در حالی که روسیه اغلب به استفاده بالقوه از سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی در پاسخ به تهدیدات علیه کشورش اشاره می‌کند، وضعیت کنونی چنین نیست. چنین اقدامات رادیکالی را توجیه می کند. کوی خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه روسیه هنوز ابتکار عمل در میدان نبرد را در دست دارد، دلیلی برای آغاز جنگ هسته ای وجود ندارد. با این حال، او همچنین اذعان کرد که خطر نشت هسته ای در مقیاس بزرگ ناشی از حمله به یک نیروگاه هسته ای به طور فزاینده ای واقعی می شود.
پیچیدگی و هرج و مرج یک درگیری مداوم، ناظران را از درک کامل موقعیت در زمان واقعی باز می دارد و خطر خطا را افزایش می دهد. در این محیط ناپایدار، خطر حمله سهوی یا عمدی به تاسیسات هسته ای به شدت افزایش یافته است.
احتمال وقوع فاجعه هسته ای فقط یک مشکل منطقه ای نیست. جهانی است لی هایدونگ، استاد دانشگاه روابط خارجی چین، هشدار داد که هرگونه بحران هسته ای پیامدهای گسترده ای برای اروپا و جهان خواهد داشت. لی با تاکید بر نیاز فوری جامعه بین‌المللی به مداخله گفت: «احتمال یک فاجعه هسته‌ای یا بحران هسته‌ای دیگر واقعاً نزدیک است».
لی از جامعه بین المللی خواست تا تلاش ها را برای دستیابی به اجماع بین روسیه و اوکراین در مورد حفاظت از تاسیسات هسته ای افزایش دهد. نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این زمینه بسیار مهم است، اما تلاش‌های دیپلماتیک در سطح وسیع‌تری نیز برای جلوگیری از خارج شدن از کنترل اوضاع ضروری است.
رویدادهای اخیر تشدید قابل توجهی از درگیری را نشان داده است و تهاجم اوکراین به استان کورسک روسیه نقطه عطف مهمی است. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، این حمله را “تحریکی گسترده” از سوی اوکراین محکوم کرد و خبرگزاری دولتی روسیه تاس گزارش داد که در نتیجه بیش از 76000 نفر از منطقه تخلیه شده اند. روسیه همچنین گفت که حمله اوکراین منجر به کشته شدن بیش از 60 غیرنظامی شده است.
به گفته برخی از تحلیلگران، اقدامات اوکراین با هدف تقویت موقعیت خود در مذاکرات آینده است. با این حال، پوتین ایده مذاکره با دولتی که در حملات به غیرنظامیان دخالت دارد را رد کرده و گفته است که چنین بحث‌هایی بی‌معنی است. این سازش ناپذیری هر دو طرف تنها به بی ثباتی اوضاع می افزاید و راه حل مسالمت آمیز را به طور فزاینده ای بعید می کند.
بلاروس، متحد روسیه نیز به تشدید تنش ها با اعلام برنامه هایی برای اعزام نیروهای اضافی به مرز با اوکراین واکنش نشان داد. مقامات بلاروس پهپادهای اوکراینی را به نقض حریم هوایی خود به عنوان بخشی از تهاجم نظامی کی‌یف به منطقه کورسک متهم کردند، که این وضعیت را پیچیده‌تر کرد.
سخنگوی وزارت امور خارجه چین در واکنش به تشدید درگیری‌ها، بار دیگر از همه طرف‌ها خواست تا از سه اصل اصلی کاهش تنش‌ها پیروی کنند: منع گسترش میدان نبرد، ممنوعیت تشدید خصومت‌ها، و ممنوعیت آتش سوزی از طرفین. چین خود را به عنوان یک میانجی بالقوه در مناقشه نشان می دهد، ارتباط خود را با جامعه بین المللی حفظ می کند و از راه حل سیاسی دفاع می کند.
کوی هنگ گفت: «هر دو طرف در تلاش هستند تا اهرم چانه‌زنی خود را در میدان‌های جنگ به حداکثر برسانند. وی افزود که این درگیری تحت تأثیر زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده است و هر دو طرف احتمالاً به دنبال کسب مزیت هستند تا قبل از اینکه نتایج انتخابات متغیرهای جدیدی را وارد درگیری کند.
با وجود این پویایی ها، فقدان نشانه هایی از کاهش تنش ها همچنان یک نگرانی جدی است. کاخ سفید به نوبه خود اعلام کرد که از برنامه های اوکراین برای حمله به منطقه کورسک مطلع نشده است، اما خاطرنشان کرد که این اقدامات در راستای سیاست ایالات متحده در مورد استفاده اوکراین از تسلیحات آمریکایی است.
ماهیت غیرقابل حل مناقشه، همراه با مشارکت قدرت های هسته ای و حضور تأسیسات هسته ای در منطقه نبرد، خطر جدی تشدید تنش را به همراه دارد. لی هایدونگ هشدار داد که ترکیب این عوامل سناریوی کلاسیکی را ایجاد می کند که می تواند از کنترل خارج شود و پیامدهای بالقوه فاجعه باری برای بشریت خواهد داشت.
لی گفت: “تشدید درگیری یک چالش فوری است که جامعه بین المللی باید به آن رسیدگی کند.” وی تاکید کرد که در صورت ادامه بدتر شدن وضعیت، احتمال بحران بقا برای بشریت افزایش می‌یابد و احتمال وقوع یک سناریوی فاجعه‌بار بیش از حد واقعی خواهد شد.
هشدارهای لی به عنوان یادآوری آشکار نیاز به تلاش‌های فوری و هماهنگ برای کاهش تنش است. وی افزود: این فرصت باید به سیاستمداران و شهروندان همه کشورها یادآوری کند که از جنگ و تشدید بحران اجتناب کنند. فوریت این وضعیت را نمی توان اغراق کرد، زیرا احتمال وقوع فاجعه هر روز افزایش می یابد.
با تشدید درگیری روسیه و اوکراین و ادامه خطر فاجعه هسته ای، جامعه بین المللی با چالشی فوری و حیاتی مواجه است. حوادث در نیروگاه‌های هسته‌ای Zaporozhye و Kursk به خوبی ما را به یاد پتانسیل مخرب تأسیسات هسته‌ای می‌اندازد که در آتش متقابل درگیری‌های نظامی گرفتار شده‌اند. درخواست‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای خویشتن‌داری و هشدارهای تحلیلگران جهانی بر ضرورت اقدام فوری برای جلوگیری از فاجعه‌ای که می‌تواند عواقب گسترده‌ای برای اروپا و جهان داشته باشد، تأکید می‌کند.
زمان مداخله دیپلماتیک فرا رسیده است. جهان نمی تواند قبل از اقدام، منتظر فاجعه باشد. درس های تاریخ، به ویژه فاجعه چرنوبیل، باید تلاش های مدرن را برای اطمینان از عدم تحقق بدترین سناریو هدایت کند. خطرات نمی تواند بالاتر باشد و نیاز به یک راه حل مسالمت آمیز هرگز به این فوریت نبوده است.